Okręg rzeszowski Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet

Przed wojną Stronnictwo Narodowe nie posiadało własnej organizacji kobiecej. Nie istniał również wydzielony pion kobiecy w ramach stronnictwa. Z SN – a wcześniej ze Związkiem Ludowo-Narodowym – była natomiast związana bliskimi więzami ideowymi Narodowa Organizacja Kobiet. Posiadała ona jednak odrębną od SN strukturę organizacyjną i własne władze.[1]

Od początku okupacji członkinie NOK aktywnie włączyły się w pracę konspiracyjną w cywilnych i wojskowych strukturach podziemia narodowego. Począwszy od jesieni 1940 r., najpierw w Warszawie, a później w poszczególnych okręgach, wokół pionu propagandy (wspólnego dla SN i Narodowej Organizacji Wojskowej) zaczęły się tworzyć zespoły kobiece, kierowane i organizowane przez byłe działaczki NOK, a opierające się głównie na studentkach – członkiniach Młodzieży Wszechpolskiej. We wrześniu 1941 r. najpierw w Warszawie, a na przełomie 1941/42 r. w kilku pierwszych okręgach – m.in. rzeszowskim – zostały wydzielone komórki kobiece NOW. Wyodrębniony wówczas pion kobiecy przybrał nazwę, Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet (NOWK). Pierwszą komendantką główną NOWK została mianowana Anna Swoboda („Wanda”).[2]

Wytyczne organizacyjne Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet opracowane przez KG NOW w 1942 r tak określały jej zadania: „Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet zostaje powołana do życia jako wojskowa służba pomocnicza, a to do: 1) służby wartowniczej, 2) służby sanitarnej, 3) służby łączności 4) służby propagandowej.(...). Celem i zadaniem poszczególnych rodzajów służb jest: ad 1) być przygotowanym do objęcia służby wartowniczej w garnizonach w momencie odejścia oddziałów wojskowych do działań bojowych poza garnizonem [np. w czasie powstania – K.K.]; ad 2) być przygotowanym do objęcia służby sanitarnej w szpitalach, izbach chorych i oddziałach garnizonowych; ad 3) być przygotowanym do objęcia służby łączności w komendach – od komend powiatowych w górę, w momencie wystąpienia oddziałów wojskowych; ad 4) być przygotowanym do objęcia służby propagandowej w komendach i dowództwach oddziałów garnizonowych w momencie wystąpienia do działania bojowego oraz w czasie konspiracji ściśle współpracować w tym kierunku z odpowiednimi organami poszczególnych komend”.[3] Działania w ostatnim z wymienionych zakresów rozwijała szerzej oddzielna instrukcja wydziału propagandy KG NOWK, zalecająca tworzenie terenowych wydziałów propagandy na wszystkich szczeblach struktury organizacyjnej NOWK.[4] Dalej cytowane wyżej Wytyczne stwierdzały, że NOWK jest „częścią składową NOW”, podlegającą – via szef wydziału organizacyjnego – KG NOW. Struktura organizacyjna NOWK pokrywała się zatem ze strukturą NOW, a komendantki poszczególnych szczebli – oprócz zależności wewnątrz organizacyjnej - podlegały komendantom odpowiedniego szczebla NOW.[5]

Okręg rzeszowski był jednym z pierwszych, w którym zorganizowane zostały struktury NOWK. W grudniu 1941 r. powołano komendę okręgu rzeszowskiego (Centralnego Okręgu Przemysłowego) NOWK. Na jej czele stanęła Mirecka („Marta”, „Mucha”)[6], siostra komendanta okręgu rzeszowskiego NOW i jednocześnie prezesa zarządu okręgowego SN Kazimierza Mireckiego („Tadeusz”, „Żmuda”). Weszła ona jednocześnie w skład komendy okręgu rzeszowskiego NOW.[7] W maju 1942 r. Mirecka uczestniczyła w pierwszej odprawie okręgowych komendantek NOWK w Warszawie.[8] Skład komendy okręgu rzeszowskiego NOWK przedstawiał się następująco: Maria Piechura (z d. Pretorius) „Maria” – kierowniczka wydziału organizacyjnego, Zofia Kowalik „Barbara” – najprawdopodobniej kierowniczka wydziału wyszkolenia (w ramach tego wydziału kierowała ona także referatem sanitarnym, a Maria Sierakowska – referatem łączności) Rozalia (Róża) Toczyska („Alicja”, „Katarzyna”) – kierowniczka wydziału propagandy oraz Maria Mrzygłód (z d. Czochara „Ewa”, „Helena”) i Anna Sowa „Lidia” jako inspektorki.[9]

W skład okręgu rzeszowskiego NOWK wchodziło 10 powiatów: Nisko ze Stalową Wolą, Tarnobrzeg, Przemyśl, Lubaczów (od lata 1941 r.), Rzeszów, Kolbuszowa, Przeworsk, Jarosław i Łańcut oraz od połowy 1943 r. Mielec. W stopniu mniej lub bardziej kompletnym możemy odtworzyć obsadę personalną tylko 6 komend powiatowych (Jarosław, Przeworsk, Tarnobrzeg, Łańcut Nisko i Mielec). Brak jest natomiast jakichkolwiek informacji dotyczących działalności NOWK w powiatach: rzeszowskim, kolbuszowskim, lubaczowskim i przemyskim.

Najlepiej zorganizowanym był powiat jarosławski. Do czerwca 1943 r. komendantką NOWK była Wanda Meinhard. Po jej aresztowaniu[10] na stanowisku tym zastąpiła ją Stanisława Wiśniowska „Anna”, działaczka NOK i żona jednego z seniorów jarosławskiej endecji, Zygmunta Wiśniowskiego.[11] W skład komendy wchodziły również: Helena Sierpniewska „Jolanta” – kierowniczka wydziału organizacyjnego i Wiktoria Fechter „Tola” – najprawdopodobniej kierowniczka wydziału wyszkolenia.[12] W wydziale propagandy jako archiwistka, prelegentka i kolporterka pracowała Danuta Unold „ Danka”.[13]

Komendzie powiatowej podlegały cztery obwody: Jarosław, Zarzecze, Radymno i Pruchnik. Tylko o pierwszym z nich dysponujemy dokładniejszymi informacjami. Nie znamy wprawdzie składu komendy obwodu, ale możemy podać nazwiska komendantek podległych jej oddziałów (plutonów). I tak, Janina Wojciechowska dowodziła oddziałem wartowniczym, Stefania Josse – sanitarnym, a Maria Danielewicz – łączności.[14] W szeregach NOWK w Jarosławiu znalazła się liczna grupa miejscowych nauczycielek, czynnie zaangażowanych w tajnym nauczaniu. Były to - oprócz wymienionych już: W. Fechter, H. Sierpniewskiej i S. Josse - także Anna Łuczyńska „Wiktoria”, oraz Stanisława Żmudzińska, długoletnia komendantka jarosławskiego hufca harcerek.[15] Do wyróżniających się aktywnością działaczek NOWK w Jarosławiu należała również Aniela Gliniak.[16]

Struktury NOWK w powiecie jarosławskim były najliczniejsze w całym okręgu rzeszowskim. W samym tylko Jarosławiu organizacja skupiała około 100 członkiń.[17]

W Przeworsku komendantką powiatową NOWK była Janina Leśniak, a do czołowych działaczek należała wspomniana wcześniej Maria Piechura, żona przebywającego w oflagu pułkownika WP. To właśnie w mieszkaniu Piechurowej przy ul. Krakowskiej, w końcu 1941 r. Kazimierz Mirecki zaprzysiągł do organizacji pierwszą, liczącą ponad 10 osób, grupę kobiet. Do NOWK wstąpiły m.in. wnuczki ordynata przeworskiego ks. Andrzeja Lubomirskiego: siostry Roża, Maria, Wanda i Jadwiga Sierakowskie oraz Elżbieta „Izia” Sapieżanka (córka ks. Eustachego Kajetana Sapiehy).[18]

Na czele komendy powiatowej w Tarnobrzegu stała nauczycielka Janina Słomka, a w jej skład wchodził również: księżna Hanna Lubomirska „Sowa” z Charzewic, Maria Łazowska „Pliszka”, Maria Jackowska i N. Zaleska.[19]

W powiecie łańcuckim NOWK kierowała Zofia Szczęch „Elżbieta”, a wchodzącym w jego skład obwodem leżajskim najprawdopodobniej Janina Wierzbicka „Eleonora”. Leżajsk był zresztą najsilniejszym ośrodkiem NOWK w powiecie. Tutaj mieszkały: Maria Czochara-Mrzygłód, Anna Sowa, Zofia Szczęch. Znanymi z nazwiska aktywnymi członkiniami organizacji były ponadto m.in. Eleonora Ficowska „Wega”, Stefania i Henryka Ostrowskie, Lidia Gröger „Marta”, Janina Oleszkiewicz „Jaga”.[20]

Z kolei w Nisku komendantką była Janina Setlakówna „Janina”, absolwentka miejscowego gimnazjum (1935 r.) i nauczycielka zaangażowana w tajne nauczanie, a wyróżniającymi się działaczkami siostry Marii Mireckiej – Waleria, kierowniczka szkoły powszechnej w Racławicach k. Niska i nauczycielka tajnego nauczania i Helena „Justyna” (do czasu przejścia do Komendy Głównej NOW), oraz Maria Pyzińska ( z d. Koza.).[21]

W powiecie mieleckim, wchodzącym w skład okręgu rzeszowskiego dopiero od połowy 1943 r., komendantką powiatową była wysiedlona z Poznańskiego Wanda Gaertig „Orlica”.[22] Oprócz niej znanymi z nazwiska członkiniami NOWK w tym powiecie były Barbara Dziekan „Burza”[23] i Halszka Wilkońska „Błyskawica”.

Oprócz odbywania regularnych szkoleń w zakresie służby wartowniczej, sanitarnej, łączności i propagandowej, kobiety-członkinie NOWK, na co dzień były przede wszystkim kurierkami i kolporterkami prasy podziemnej. Zbierały również informacje wywiadowcze (np. Eleonora Ficowska „Wega” w Leżajsku[24]), wyszukiwały kwatery dla ukrywających się narodowców, gromadziły środki opatrunkowe. Należały także do aktywnych organizatorek tajnego nauczania.

Spośród różnych form działalności NOWK warto w tym miejscu wspomnieć o kilku, w tym również o działaniach legalnych w świetle niemieckiego prawa okupacyjnego.

W Jarosławiu członkinie NOWK włączyły się aktywnie w prace miejscowej delegatury Polskiego Komitetu Opiekuńczego (Pol.KO). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i pierwszych klęskach Armii Czerwonej, w końcu czerwca 1941 r. w pobliżu Jarosławia – w Pełkiniach i Wólce Pełkińskiej Niemcy utworzyli dwa obozy dla jeńców sowieckich. Było wśród nich wielu Polaków. W ramach Pol.KO utworzony został w lipcu 1941 r. dział opieki nad więźniami i jeńcami polskimi. Ogromną aktywność i poświęcenia w niesieniu pomocy tym jeńcom (m.in. w postaci dostaw żywności, lekarstw, odzieży oraz opieki nad zwalnianymi) wykazywały W. Fechter i S. Josse. Od kwietnia 1942 r. akcją pomocy objęto również więźniów jarosławskich więzień.[25]

Z kolei w Rozwadowie, NOWK z inicjatywy Marii Łazowskiej „Pliszki” zorganizowała oficjalny – pod patronatem miejscowego oddziału PCK i Rady Głównej Opiekuńczej – kurs pierwszej pomocy rannym.[26]

Nieocenione były kobiety zwłaszcza w kurierskich wyprawach na prawy brzeg Sanu, do operujących tam oddziałów partyzanckich – przede wszystkim największego z nich „Ojca Jana”. Przerzucały one za San żywność, lekarstwa, prasę konspiracyjną i broń. W tego rodzaju akcjach często uczestniczyły Elżbieta „Izia” Sapieżanka i siostry Sierakowskie z Przeworska, a nawet sama księżna Hanna Lubomirska z Charzewic.[27]

W okręgu rzeszowskim stosunkowo szybko i sprawnie – w porównaniu z innymi okręgami – przeprowadzono scalenie Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet z Wojskową Służbą Kobiet Armii Krajowej. Spowodowane to było przede wszystkim zdecydowaną przewagą liczebną NOWK.[28] W wyniku scalenia Maria Mirecka „Marta”, komendantka okręgu rzeszowskiego NOWK objęła stanowisko komendantki Wojskowej Służby Kobiet (WSK) w podokręgu rzeszowskim AK i awansowana została do stopnia kapitana.[29] Wiadomo również, iż w powiecie tarnobrzeskim komendantką WSK została Janina Słomka, dotychczasowa komendantka NOWK.

Według komendanta głównego NOW ppłk. Józefa Rokickiego „Michała”, okręg rzeszowski NOWK był najlepiej zorganizowany i najliczniejszy w skali całego kraju. „Szkolenie ideowe i wojskowe były na wysokim poziomie – pisał w swoich wspomnieniach. Okręg nie posiadał dużego miasta, praca opierała się na elemencie małomiasteczkowym i wiejskim i dała wspaniałe wyniki”. Liczebność okręgu można śmiało szacować w granicach 1,5 - 2 tys. członkiń.[30]

powrót do : str. głównej | spisu treści

[1] Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego, Zespół: Stronnictwo Narodowe, sygn. III/68/4, W. Jaworski, Stronnictwo Narodowe w czasie wojny 1939-1945, mps, s.112.

[2] J. Rokicki, Blaski i cienie bohaterskiego pięciolecia, Niemcy Zachodnie, 1949, s, 50; Niemal równocześnie z utworzeniem NOWK w ramach wydziału organizacyjnego ZG SN zorganizowany został dział kobiecy, którym kierowała Halina Podczaska („Jadwiga”, „Klara”). Analogiczne komórki zostały powołane w wydziałach organizacyjnych zarządów okręgowych i powiatowych stronnictwa. Na przełomie 1942/43 r. w ramach ZG SN utworzono Centralny Wydział Kobiecy (CWK). Dwutorowość działań pionu kobiecego powodowała jednak częste rozdźwięki, głownie zresztą miedzy A. Swobodą a H. Podczaską. W rezultacie około połowy 1943 r. A. Swoboda została zdymisjonowana, a 15 sierpnia nową komendantką główną NOWK została mianowana Halina Jabłońska – Ter Oganian „Barbara” – zob. szerzej H. Jabłońska, Praca wojskowa kobiet NOWK, [w:] Nowa Myśl Polska nr 28-31/2002; K. Komorowski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939-1945, Warszawa, 2000, s. 111, 128-131; J. J. Terej, Rzeczywistość i polityka. Ze studiów na dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, Warszawa 1979, s.400-402.

[3] Centralne Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Zespół: NOW, sygn. 30, Wytyczne organizacyjne Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet .

[4] Ibidem, sygn. 32, Instrukcja propagandy.

[5] Ibidem, sygn. 30, Wytyczne organizacyjne Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet; Do szczebla powiatu włącznie komendy NOWK składać się miały z wydziałów: organizacyjnego, wyszkolenia (z referatami wyszkolenia: wojskowego, sanitarnego, łączności i „umiejętności prowadzenia propagandy”) oraz propagandy. Komenda odwodu (w składzie: komendantka, z-ca komendantki, kierowniczka werbunku, kierowniczka propagandy) miała natomiast organizować oddziały (plutony): wartowniczy, sanitarny, łączności i propagandy – każdy w sile 3 drużyn złożonych z 3 sekcji (1+5). Planowy etat oddziału (plutonu) kobiecego wynosił 59 osób.

[6] Maria Mirecka – Loryś – ur. 7 II 1916 r. w Ulanowie nad Sanem w pow. Nisko, córka Dominika i Pauliny ze Ścisłowskich. Po zdaniu matury w gimnazjum w Nisku rozpoczęła w 1937 r. studia na wydziale prawa UJK we Lwowie. Działaczka Młodzieży Wszechpolskiej. Od początku okupacji w narodowej konspiracji – od wiosny 1940 r. komendantka Narodowej Organizacji Wojskowej Kobiet (NOWK) w powiecie niżańskim, a od jesieni tego roku komendantka NOWK w okręgu rzeszowskim i jednocześnie kierownik sekcji kobiecej w zarządzie okręgu rzeszowskiego SN. Przez krótki okres czasu również kurierka KG NOW. Po scaleniu NOW z AK, awansowana do stopnia kapitana, została komendantką Wojskowej Służby Kobiet w Podokręgu AK Rzeszów. Wiosną 1945 r. mianowana Komendantką Główną Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Kobiet (NZWK). Wznowiła jednocześnie studia prawnicze na UJ. 1 VIII 1945 r. aresztowana w Nisku, została przewieziona do WUBP w Rzeszowie. Stąd po kilkudniowym śledztwie trafiła do MBP w Warszawie, a następnie do więzienia w Krakowie. Na mocy amnestii została zwolniona 1 IX 1945 r., lecz zagrożona ponownym aresztowaniem w grudniu 1945 r. opuściła Polskę, podając się za obywatelkę Luksemburga. Przez Czechy i Niemcy dotarła do obozu II Korpusu gen. W. Andersa pod Ankoną. W październiku 1946 r. opuściła Italię i wjechała do Anglii, a stąd po 5 latach pobytu, w styczniu 1952 r. do USA. Wraz z rodziną zamieszkała w Chicago. Aktywna działaczka szeregu organizacji polonijnych – m.in. członek ZG Związku Polek w Ameryce oraz Krajowego Zarządu Kongresu Polonii Amerykańskiej. Od stycznia 1964 r. redaktorka „Głosu Polek”, organu Związku Polek w Ameryce. Organizatorka wielu akcji pomocy Polakom na Wschodzie. Od grudnia 1999 r. wiceprzewodnicząca Rady Naczelnej SN – zob. Przemytniczka Boża – wywiad z Marią Mirecką, cz. I-IV [w:] Nasz Dziennik nr 105, 111, 123, 129/2001; L. Mirecki, Fragment Pamiętnika [w:] K. Mirecki, op. cit., s.133-134; M. Mirecka-Loryś, Jak nie zostałam posłem [w:] Dziennik Związkowy, 9-11 III/2001; Rok Dmowskiego w Ameryce, Nowy Jork, 1968, s. 157; relacja Marii Mireckiej-Loryś z 18 VI 2001 r.

[7] K. Mirecki, Jarosław i Łańcut (dalsza niepublikowana część wspomnień: Narodowa Organizacja Wojskowa w Centralnym Okręgu Przemysłowym), mps, bez paginacji.

[8] J. Rokicki, op. cit., s. 50; H. Jabłońska, op. cit.

[9] Zdaniem K. Mireckiego Zofia Kowalik była kierowniczką wydziału sanitarnego, ale z przedstawionej wyżej struktury komendy okręgowej wynika, że takiego wydziału nie było. Istniał natomiast referat wyszkolenia sanitarnego w ramach wydziału wyszkolenia, i prawdopodobnie nim kierowała Z. Kowalik, podobnie jak Maria Sierakowska stała na czele referatu łączności. Z. Kowalik miała być również zastępczynią komendantki okręgu – zob. idem, Jarosław i Łańcut; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie [dalej: AIPNRz], sygn. IPN-05/11, Charakterystyka nr 6 rzeszowskiej komendy okręgu nielegalnej Narodowej Organizacji Wojskowej – wewnętrzne opracowanie MSW z 1984, oprac. E. Błaszczak., s. 26 [dalej: Charakterystyka NOW]; por również J. Rokicki, Blaski i cienie, s.52; H. Jabłońska, op. cit.; wg D. Ratajczak (z d. Unold) „Danki”, kierująca wydziałem propagandy R. Toczyska miała być również zastępczynią komendantki rzeszowskiego okręgu NOWK – zob. D. Ratajczak, Alicja (Wspomnienie o Róży Toczyskiej), [w:] Jarosławski Kwartalnik Armii Krajowej [dalej: JKAK], nr 35/1999, s. 6-8. Rozalia Toczyska - ur. 13 IX 1909 r. we wsi Jeziórko koło Ulanowa nad Sanem, pow. Nisko. Od połowy lat 30-tych pracowała jako nauczycielka w Hancewiczach pow. Baranowicze. Po zajęciu Polesia przez wojska sowieckie, jesienią 1939 r. wróciła do Ulanowa, gdzie związała się z narodową konspiracją. Zimą 1939/40 r. organizowała w Ulanowie akcję pomocy dla Polaków wysiedlonych z Poznańskiego. Od 1941/42 r. kierowała wydziałem propagandy w komendzie okręgu rzeszowskiego NOWK. Przez całą okupację zaangażowana była również w tajne nauczanie. Po wkroczeniu wojsk sowieckich nadal pozostawała w narodowej konspiracji. Wiosną 1945 r. wyjechała na Ziemie Odzyskane – po krótkim pobycie w Rokitnie zamieszkała w Skwierzynie koło Gorzowa Wielkopolskiego. Dom Toczyskich był miejscem schronienia dla wielu narodowców z Rzeszowszczyzny. Do początku lat 50-tych pracowała jako nauczycielka historii w LO im. Bolesława Chrobrego w Skwierzynie, skąd została zwolniona z przyczyn politycznych. Zmarła 2 X 1995 r. Pochowana została w rodzinnym grobowcu na Powązkach w Warszawie - zob. D. Ratajczak, Alicja (Wspomnienie o Róży Toczyskiej), [w:] JKAK, nr 35/1999; K. Mirecki, Jarosław i Łańcut; S. Puchalski, Partyzanci „Ojca Jana”, Stalowa Wola 1996, s. 192-193.

[10] Wanda Meinhard do końca wojny przebywała w obozie w Trzebini – zob. M. Popkiewicz, Kobiety jarosławskie w latach drugiej wojny światowej, [w:] Rocznik Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia, [dalej: RSMJ], t. X, 1977-83, s. 156. Pierwszą kobietą zwerbowaną do narodowej konspiracji w powiecie jarosławskim była Stanisława Gliniak, przyszła żona K. Mireckiego, komendanta okręgu rzeszowskiego NOW – zob. K. Mirecki, Jarosław i Łańcut.

[11] K. Mirecki, Jarosław i Łańcut.

[12] AIPNRz, Charakterystyka NOW, s.27. Zarówno J. Rokicki jak i H. Jabłońska wymieniają W. Fechter „Tolę” jako komendantkę powiatową NOWK – zob. J. Rokicki, op. cit., s. 52; H. Jabłońska, op. cit.

[13] D. Ratajczak (z d. Unold), Narodowa Organizacja Wojskowa w Jarosławiu i jego okolicach, [w:] JKAK, nr 31, 1999; Tak wspominała ona swoją działalność prelegentki: „Wygłaszałam referaty ideologiczne w małych gronach słuchaczy, wywodzących się spośród członków organizacji, do których mnie kierowano, podając miejsce, czas i hasło. Podkładkę dla nich stanowiły artykuły w większości pióra ks. Witolda Czartoryskiego z Pełkiń, przyjaciela i bliskiego współpracownika Romana Dmowskiego. Tematyka referatów była różnorodna, od historii Stronnictwa, poprzez interpretację założeń programowych jego twórcy, konfrontację z ideologią obozu piłsudczykowskiego i skrajnych ugrupowań narodowych, stosunek Stronnictwa do instytucji państwa, Kościoła oraz ich wzajemnych relacji, stosunek do mniejszości narodowych, w tym szczególnie Żydów, druzgocącą krytykę faszyzmu i komunizmu, po rysowanie przyszłości Wielkiej Polski ‘od morza do morza’.”

[14] AIPNRz, Charakterystyka NOW, s. 27; opracowanie to nie podaje nazwiska komendantki plutonu propagandy, ale wymienia Marię Kobę „Jadwigę” jako dowodzącą oddziałem kwaterunkowym.

[15] K. Mirecki, Jarosław i Łańcut; zob. biogramy: S. Josse, H. Sierpniewskiej i A. Łuczyńskiej w: Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej, red. J. Chrobaczyński, Kraków 1995,.s. 138, 141, 144. Wiktoria Fechter - ur. w 1904 r. w Jarosławiu, córka dyrektora szpitala powiatowego, absolwentka UJK. Do wybuchu wojny pracowała jako nauczycielka najpierw w Przemyślu, potem w Jarosławiu w szkole podstawowej im. św. Kingi. W czasie okupacji podjęła pracę na poczcie, a następnie w szpitalu wojskowym w Jarosławiu, uczestnicząc jednocześnie w tajnym nauczaniu. Członkini NOWK i Polskiego Komitetu Opieki, zaangażowana szczególnie w niesienie pomocy jeńcom i więźniom. Aresztowana przez NKWD we wrześniu 1944 r. i wywieziona do łagru w Stalinogorsku. 21 X 1948 r. wkrótce po powrocie z łagru załamana psychicznie, popełniła samobójstwo – zob. J. Ekess, Z lat okupacji w Jarosławiu, [w:] RSMJ, t.6, 1966; Słownik biograficzny nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej, Kraków 1995, s.136; D. Garbacz, A. Zagórski, W kleszczach czerwonych, Brzozów-Rzeszów 1991, s.185; Z.K. Wójcik, A. Zagórski, Na katorżniczym szlaku, Warszawa 1994, s. 107.

[16] Aniela Gliniak– ur. 25 II 1913 r. w Wiązownicy pow. Jarosław, córka Jana i Marii z d. Portas. Absolwentka gimnazjum handlowego w Jarosławiu. Od początku okupacji w narodowej konspiracji Trzykrotnie aresztowana przez gestapo (w listopadzie 1940 r., marcu 194q r. i na przełomie maja i czerwca 1943 r. ). Za trzecim razem, po brutalnym śledztwie na gestapo w Jarosławiu, została wywieziona do więzienia w Tarnowie, a stamtąd 2 X 1943 r. do Oświęcimia. W 1944 r. przewieziono ją do obozu we Flossenbürgu. W 1945 wróciła do Polski i wkrótce zaangażowała się ponownie w działalność w narodowej konspiracji. W kwietniu 1946 r. wzięła udział w kursie dla działaczy SN w Krakowie. Pełniła funkcję łączniczki ZG SN. Aresztowana 18 VI 1947 r., wyrokiem WSR w Rzeszowie 15 XI 1947 r. została skazana na karę 5 lat więzienia, darowaną na mocy amnestii. Aresztowana przez UB ponownie w 1949 r. dwa miesiące spędziła w więzieniu w Jarosławiu. Po wyjściu na wolność przeniosła się do Warszawy, gdzie 29 XI 1951 r. została aresztowana po raz trzeci i 28 IV 1952 r. wyrokiem stołecznego WSR skazana została na 15 lat więzienia. W 1956 r. dzięki staraniom rodziny została zwolniona i zrehabilitowana. Od 1988 r. współpracowała z Fundacją „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”. Zmarła 11 IV 2000 r. w Toruniu – zob. ADUOPR, sygn. 1904/III, t. III – Akt oskarżenia przeciwko Edwardowi Bednarskiemu i Anieli Gliniak i Wyrok WSR w Rzeszowie z 15 XI 1947; Księga pamięci. Transporty Polaków do KL Auschwitz z Krakowa i innych miejscowości Polski południowej 1940-1944, Warszawa-Oświęcim 2002, t. IV, s. 2474, 2558-59, 2564, 2566; relacja Stanisławy Mireckiej.

[17] K. Mirecki, Jarosław i Łańcut.

[18] H. Jabłońska, op. cit.; K. Mirecki, Narodowa Organizacja Wojskowa w Centralnym Okręgu Przemysłowym, bmw (Warszawa?) 1988, s. 114. Wśród członkiń NOWK wymienia on tylko trzy siostry Sierakowskie: Marię, Wandę i Jadwigę. Natomiast Maria Mirecka wspomina o czterech – zob. M. Mirecka, Jak nie zostałam posłem [w:] Dziennik Związkowy nr z 9-11 III 2001; relacja M. Mireckiej z 18 VI 2001 r.; Rodzice sióstr Sierakowskich – Stanisław (właściciel m.in. Waplewa w powiecie sztumskim na Powiślu, współzałożyciel i pierwszy prezes Związku Polaków w Niemczech) i Helena z Lubomirskich, wraz z najstarszą córką Teresą i jej mężem Tadeuszem Gniazdowskim, zostali zamordowani przez Niemców w okolicach Brodnicy jesienią 1939 r. - zob. K. Jasiewicz, Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939-1956, Warszawa 1995, s. 935-936. Z przeworską NOWK związane były również wysiedlone z Poznańskiego Maria Koczocik i jej córka Jadwiga „Bezimienna” – zob. M. Przedpelski, Rozczarowanie (1944-1945), [w:] JKAK, nr 47/2002, s. 9.

[19] K. Mirecki, op. cit., s. 65, 77. Janina Słomka - ur. 21 II 1903 r. w Dzikowie (obecnie w granicach Tarnobrzega), córka Franciszka i Franciszki z d. Pacyna. Absolwentka Państwowej Wyższej Szkoły Realnej (matura w 1921 r.). W latach 1921-25 studiowała na Wydziale Filozoficznym UJ. Ukończyła również roczne Studium Pedagogiczne przy UJ. W latach 1925-27 pracowała jako nauczycielka w Państwowym Seminarium Nauczycielskim oraz w Prywatnym Gimnazjum Humanistycznym w Radomiu, a latach 1927-29 w prywatnym Seminarium Nauczycielskim w Tarnobrzegu. W 1932 r. uzyskała dyplom nauczyciela szkół średnich. Dwa lata później rozpoczęła pracę w Prywatnym Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej w Brześciu n. Bugiem. W 1936 r. została dyrektorem Gimnazjum Krawieckiego i Szkoły Przysposobienia Gospodarczego w Łomży, gdzie pracowała do wybuchu wojny. Działaczka SN. Jesienią 1939 r. wróciła do Tarnobrzega, aktywnie uczestnicząc w narodowej konspiracji. Od 1940 r. była komendantką powiatową NOWK, a po scaleniu NOW z AK, komendantką Pomocniczej Służby Kobiet. W 1941 r. została powołana przez władze niemieckie na stanowisko dyrektora szkoły zawodowej w Tarnobrzegu, równocześnie prowadziła komplety tajnego nauczania. Po zakończeniu działań wojennych kontynuowała pracę w szkolnictwie w Tarnobrzegu (była m.in. dyrektorką szkoły, a potem gimnazjum, krawieckiego), a od końca 1948 r. w Mielcu, gdzie zmarła 6 VI 1949 r. – zob. T. Zych, Tarnobrzeski słownik biograficzny, t. II, Tarnobrzeg 2000, s. 89; K. Mirecki, op. cit., s. 61, 65.

[20] AIPNRz, Charakterystyka NOW, s. 26-27; S. Puchalski, Partyzanci „Ojca Jana, Stalowa Wola 1996, s.138.

[21] K. Mirecki, op. cit., s. 48, 56.

[22] J. Rokicki, op. cit., s.52; H. Jabłońska, op. cit. Podają oni nieco inny pseudonim W. Gaertig – „Orzeł”. Wanda Gaertig - ur. 20 IX 1908 r. w Starołęce w Wielkopolsce, córka Kazimierza i Heleny z Osuszkiewiczów. Ukończyła gimnazjum ss. Urszulanek i Państwowe Konserwatorium Muzyczne w Poznaniu. Do 1940 r. pracowała jako laborantka w firmie elektrycznej prowadzonej przez jej ojca w Poznaniu. W lutym 1940 r. wraz z rodziną została przez Niemców wysiedlona do obozu w Głownie, a miesiąc później przewieziona transportem do Mielca. Tutaj w II 1942 r. wstąpiła do NOW. Wkrótce po zaprzysiężeniu została powiatową komendantką NOWK. Na początku grudnia 1944 r. została aresztowana przez NKWD i umieszczona w areszcie PUBP w Mielcu. W lutym 1945 r. wraz z rodziną wyjechała do Poznania. Zmarła 22 I 1998 r. – zob. biogram W. Gaertig, [w:] Mielec. Studia z dziejów miasta i regionu, t. 3, Mielec 1994, s. 676-677; J. Rokicki, op. cit., s.52.

[23] Barbara Dziekan z Kaczyńskich – ur. 25 XII 1899 r. w Ruszczy, pow. Sandomierz, córka Michała i Marii z Wójcikowskich. Od początku okupacji włączyła się w działalność charytatywną prowadzoną przez Radę Główną Opiekuńczą, m.in. organizując na terenie Mielca pomoc dla wysiedleńców z Poznańskiego. Równocześnie od 1940 r. działała w narodowej konspiracji. Członkini NOWK, pełniła funkcje łączniczki i kurierki. W końcowym okresie okupacji poszukiwana przez Niemców ukrywała się poza Mielcem. W konspiracji narodowej pozostawała po wkroczeniu wojsk sowieckich. W jej domu ukrywał się m.in. W. Bąkowski komendant Inspektoratu „Maria” (powiaty: Dębica, Mielec, Tarnobrzeg) NZW (NOW). 7 III 1947 r. ujawniła się w PUBP w Mielcu. Aresztowana przez UB 12 IX 1948 r., więziona była najpierw w Mielcu, a potem w Rzeszowie. 25 I 1949 r. WSR w Rzeszowie na podstawie ustawy amnestyjnej z 22 II 1947 r. postanowił umorzyć śledztwo w jej sprawie. Zmarła w Mielcu w 1975 r. – zob. Archiwum Państwowe w Rzeszowie [dalej: APR], Zespół: Wojskowa Prokuratura Rejonowa, Akta w sprawie St. Walickiego i M. Wojdata, sygn. 4041/48-49, k. 23,24; biogram B. Dziekan, [w:] Mielec. Studia z dziejów miasta i regionu, t.3, Mielec 1994, s.673; AIPNRz, sygn. IPN-05/13, t. III, Kwestionariusze osobowe członków NOW, k. 10

[24] Archiwum Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Rzeszowie [dalej: ADUOPR], sygn. 999/III, Akta śledcze przeciwko E. Ficowskiej; APR, Zespół: Wojskowa Prokuratura Rejonowa, sygn. 4375/48-50, Akta nadzoru w sprawie przeciwko E. Ficowskiej. Eleonora Ficowska z d. Dobranow – Rosjanka z pochodzenia, ur. 20 V 1900 r. w osadzie Bogurłak koło Manuniska w Krasnojarskim Kraju na Syberii, córka Piotra i Paraskewii z d. Urybina. W wieku 19 lat wyjechała do rodziny do Krasnojarska, gdzie poznała swego przyszłego męża Alojzego Ficowskiego, wówczas jeńca wojennego c.k. armii. Latem 1922 r. wraz z mężem przyjechała do Polski. Mieszkała najpierw we Lwowie, gdzie w 1933 r. ukończyła dwuletnią szkołę położniczą. Wkrótce potem przeniosła się do Leżajska, pracując tam jako prywatna położna. Przez męża absolwenta filozofii na UJK i nauczyciela gimnazjalnego, zetknęła się ruchem narodowym. W NOW od 1942 r., zwerbowana przez Ludwika Więcława. Pełniła funkcję sanitariuszki i informatorki wywiadu. Po wkroczeniu wojsk sowieckich nadal pozostawała w narodowej konspiracji, zbierając informacje wywiadowcze dla L. Więcława – komendanta powiatowego, a od stycznia 1946 inspektora łańcuckiego NOW(NZW). W październiku 1946 r. wyjechała do Szczecina, gdzie pracowała najpierw jako pielęgniarka w szpitalu miejskim i szpitalu PCK, a później jako prywatna położna. Aresztowana 29 X 1948 r., wyrokiem WSR w Rzeszowie z 8 II 1949 r. została skazana na karę łączną 8 lat więzienia. Dalsze losy nieznane – zob. ADUOPR, sygn. 999/III, Akta śledcze przeciwko E. Ficowskiej; APR, Zespół: Wojskowa Prokuratura Rejonowa, sygn. 4375/48-50, Akta nadzoru w sprawie przeciwko E. Ficowskiej.

[25] E. Cząstkiewicz, Polski Komitet Opiekuńczy w Jarosławiu w powiązaniu z RGO dystryktu krakowskiego, [w:] RSMJ, t. X, 1977-1983, s.27-48; Podobne działania członkinie NOWK podejmowały także w innych powiatach – np. do więzień w Rozwadowie i Tarnobrzegu w ciągu 5 lat okupacji wysłano około dwóch tysięcy paczek – zob. K. Mirecki, op. cit., s. 67.

[26] E. Łazowski, Prywatna wojna. Wspomnienia lekarza-żołnierza 1933-1944, Stalowa Wola 2000, s. 140-141.

[27] Ibidem, s. 214; K. Mirecki, op. cit., s. 114. W czerwcu 1943 r. ks. H. Lubomirska przewożąc w przebraniu wieśniaczki żywność i lekarstwa do oddziału „Ojca Jana” przeziębiła się i zmarła na zapalenie płuc - zob. E. Łazowski, op. cit., s. 214.

[28] Halina Jabłońska „Barbara” zaraz po objęciu funkcji Komendantki Głównej NOWK (15 VIII 1943 r.) rozpoczęła rozmowy z mjr Marią Wittek „Mirą” Szefem WSK i już we wrześniu 1943 r. została zaprzysiężona . do AK. Rozmowy scaleniowe między NOWK a WSK trwały jednak ponad pół roku. Główne trudności spowodowane były: 1) niechęcią ze strony WSK do uznania pracy kobiet w NOWK przed scaleniem za służbę w Wojsku Polskim 2) dążeniem do zatrzymania przez WSK w ramach akcji scaleniowej wszystkich stanowisk kierowniczych 3) oporem strony akowskiej przed powierzeniem „Barbarze” funkcji zastępcy „Miry”. Do tego dochodziły obustronne zarzuty natury ideowej (nadmiernego eksponowania przez NOWK idei narodowej i wartości katolickich oraz antyreligijnej propagandy w szeregach WSK) – zob. H. Jabłońska, op. cit.; J. Rokicki, Blaski i cienie, s. 53-54. Maria Mirecka wspomina, że w czasie rozmów scaleniowych w Warszawie mjr M. Wittek zapytała ją dlaczego nie wstąpiła do wojska [tj. WSK – K.K.], na co ona szczerze odpowiedziała: Pochodzę z domu endeckiego, wychowana jestem na „Myślach nowoczesnego Polaka” Dmowskiego i jestem temu wierna. Podaje ona dalej przykłady zarzutów wysuwanych przez obie strony. Świadczyły one o wzajemnej nieufności i spowalniały tempo akcji scaleniowej. Scalenie postępowało niełatwo bo o paniach z wojska [WSK – K.K.] mówiono, że się źle prowadzą i te z NOWK nie bardzo chciały się z nimi łączyć. W Przeworsku natomiast były bardzo dzielne panie z WSK, a w pałacu – wnuczki Lubomirskiego [ks. Andrzeja, ordynata przeworskiego – K.K.], Iza [Elżbieta] Sapieżanka i cztery siostry Sierakowskie [Róża, Maria, Wanda i Jadwiga] – K.K] z Prus Wschodnich [ściślej – z Powiśla – K.K.], także niemiecki sztab generalski. Niektórzy oficerowie byli spokrewnieni z polską arystokracją. Grali razem w tenisa. Tym razem panie z WSK mówiły: nie będziemy się z nimi scalać. Grają z Niemcami w tenisa. Jednak sprawa była wspólna i jakoś się scaliłyśmy – zob. M. Mirecka, op. cit.

[29]J. Rokicki, op. cit., s. 54.

[30] Wg J. Rokickiego liczebność okręgu przekraczała 2 tys. ludzi – zob. idem, Blaski i cienie, s.52; Wspomnienia, s. 72. Zdaniem K. Mireckiego okręg rzeszowski NOWK liczył 1,5 tys. członkiń – zob. idem, Jarosław i Łańcut. Podobnie - na ponad 1, 5 tys. - liczebność okręgu oceniała komendantka główna NOWK – zob. H. Jabłońska, op. cit. Z szacunkowych danych liczbowych dla poszczególnych okręgów, podanych przez płk Rokickiego i H. Jabłońską, można określić łączną liczebność NOWK na ok. 9,5 - 10 tys. członkiń. Do wybuchu Powstania Warszawskiego NOWK przekazała Wojskowej Służbie Kobiet AK 8 tys. wojskowo wyszkolonych kobiet - zob. J. Rokicki, op. cit., s.49-55; H. Jabłońska, op. cit. Por. K. Komorowski, op. cit., s.220. Po utworzeniu w listopadzie 1944 r. Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) zorganizowany został również pion kobiecy – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe Kobiet (NZWK). Komendantką okręgu rzeszowskiego NZWK do wiosny 1945 r. była Maria Mirecka „Marta”. Po jej wyjeździe i objęciu stanowiska Komendantki Głównej NZWK, strukturami rzeszowskiej NZWK (istniejącymi w powiatach: Łańcut, Leżajsk i Jarosław) do lata 1945 r. kierowała Zofia Kowalik „Barbara” – zob. ADUOPR, sygn. 2254/II, Teczka Józefa Sałabuna, k. 9-10.

powrót do : str. głównej | spisu treści