przejdź do:  Wstępu

PRZEDMOWA

     Twórcą Fundacji jest jedna osoba - Elżbieta Zawacka. Jest torunianką, Honorowym Obywatelem miasta Torunia, o bogatej przeszłości okupacyjnej. Uczestniczyła w obronie Lwowa w 1939 r., organizowała łączność w Komendzie Okręgu Śląskiego ZWZ, później łączność z władzami RP na Zachodzie w Komendzie Głównej AK. Była kurierką, w 1943 r. emisariuszem do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie, wróciła do kraju jako ,,cichociemna". Brała udział w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie represjonowana, spędziła kilka lat w więzieniu. Później uzyskała stopień doktora i doktora habilitowanego, pracowała na Uniwersytecie Gdańskim, następnie na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od dawna jest na emeryturze, nadal jednak pracuje naukowo. W 1995 r. uzyskała tytuł profesora zwyczajnego.
     W latach sześćdziesiątych rozpoczęła zbieranie materiałów źródłowych do trzech tematów: dziejów Wojskowej Służby Kobiet, dziejów konspiracji na Pomorzu w latach 1939-1945 oraz dziejów ,,Zagrody" - Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Gł. AK. Stopniowo zaczęła włączać do pracy większe grono osób. W 1987 roku doprowadziła do powstania Klubu Historycznego przy Toruńskim Oddziale Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, zajmującego się działaniem AK na Pomorzu. To wśród osób skupionych wokół Niej zrodziła się idea powołania Stowarzyszenia Żołnierzy AK (obecnego Światowego Związku Żołnierzy AK) i w Jej mieszkaniu naszkicowano brulion pierwszego statutu tej organizacji. Elżbiecie Zawackiej przyświecała myśl powołania przez Związek Archiwum Armii Krajowej, do którego zamierzała przekazać również swoje zbiory.
     Jak wiadomo, powstała Fundacja Archiwum i Muzeum Armii Krajowej im. Stefana Grota Roweckiego w Warszawie, nie zdołała ona jednak rozwinąć szerzej swej działalności. W tej sytuacji w Toruniu zdecydowano się powołać do życia osobną placówkę archiwalną o nazwie Fundacja ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej". Oświadczenie woli o ustanowieniu Fundacji złożono w formie aktu notarialnego w dniu 16 lutego 1990 r. Wpisem do rejestru Sądu Rejonowego dla Warszawy-Pragi w dniu 24 kwietnia 1990 r. (poz. RF I 470) Fundacja uzyskała osobowość prawną. Założycielami byli: Elżbieta Zawacka, Stanisław Salmonowicz, Grzegorz Górski.
     Fundacja działa na podstawie statutu zatwierdzonego przez Ministra Edukacji Narodowej. Od samego początku swoją działalność Fundacja opiera na ludziach, których Pani Profesor umiała w sposób szczególny pozyskiwać i zapalać do działania. Zgodnie ze statutem, na czele Fundacji stoi jej Rada, której skład niewiele zmienił się w ciągu 10 lat. Pierwszymi członkami Rady byli: Stanisław Salmonowicz - przewodniczący, Leszek Michalski, Jan Sziling, Kazimierz Przybyszewski i Jan Wyrowiński. Jeszcze w tym samym roku Rada powiększyła się o Karolę Ciesielską, Andrzeja Tomczaka i Zbigniewa Mówkę. W rok później przewodniczącą została Elżbieta Zawacka, a skład Rady powiększył się i weszły doń następujące osoby: Bogdan Chrzanowski, Maciej Krzyżanowski, Zbigniew Muchliński, Jarosław Poraziński, Mieczysław Wojciechowski, Anna Zakrzewska, Ferdynand Ziętek. W marcu 1995 roku zmarł Leszek Michalski i w wyniku zmian Rada rozpoczęła kadencję w składzie: Elżbieta Zawacka (przewodnicząca), Bogdan Chrzanowski, Maciej Krzyżanowski, Zbigniew Muchliński, Jarosław Poraziński, Stanisław Salmonowicz, Jan Sziling, Andrzej Tomczak, Zbigniew Wojtczak, Jan Wyrowiński, Anna Zakrzewska, Ferdynand Ziętek. W obecnej kadencji, która trwa od początku bieżącego roku, Rada pracuje w składzie: Jan Wyrowiński (przewodniczący), Bogdan Chrzanowski, Grzegorz Górski, Maciej Krzyżanowski, Zbigniew Muchliński, Jan Sziling, Andrzej Tomczak, Mieczysław Wojciechowski, Zbigniew Wojtczak, Elżbieta Zawacka, Ferdynand Ziętek.
     Działalnością Fundacji kieruje Zarząd, którego prezesami kolejno byli: Elżbieta Zawacka (styczeń 1990-maj 1991), Zbigniew Wojtczak (wrzesień 1992-październik 1995), Dorota Zawacka-Wakarecy (styczeń 1996 do chwili obecnej). W czasie, gdy na stanowisku prezesa był vacat, wiceprezesi pełnili jego obowiązki. Wiceprezesami byli kolejno: Grzegorz Górski (styczeń 1991 - maj 1995), Zbigniew Muchliński (maj 1991 - wrzesień 1992), Jan Sziling (maj 1991 - wrzesień 1992), Andrzej Tomczak (wrzesień 1992 - październik 1995), Krzysztof Paturalski (październik 1995 - wrzesień 1996), Hanna Maciejewska-Marcinkowska (styczeń 1997 - do chwili obecnej). Funkcję sekretarza Zarządu pełnili kolejno: Zbigniew Muchliński, Henryk Lewandowski, Kalina Antonowicz, Irena Wróblewska. Okresowo członkami Zarządu były: Wiesława Kwiatkowska i Kalina Antonowicz. Wszystkie funkcje, zarówno członków Rady, jak i Zarządu, były i są pełnione społecznie.
     Również społecznie pracowało dla Fundacji grono kilkudziesięciu osób, głównie kobiety, często żołnierze AK. Część z nich odeszło na wieczną wartę, części stan zdrowia nie pozwala na pracę, a część jest z nami do dzisiaj. W różnym okresie były to następujące osoby: Kalina Antonowicz, Helena Augustowska, Krystyna Bohr, Adela Dejewska, Aniela Gliniak, Małgorzata Hejka, Urszula Jabłczyńska, Tadeusz Jaszowski, Maria Karwat, Dobrosława Kornacka, Wacław Kuropatwa, Wiesława Kwiatkowska, Janusz Łopuszański, Janina Mahrburg, Hanna Maciejewska-Marcinkowska, Daniela Muchlińska, Felicja Orszt, Katarzyna Paturalska, Ewa Rakoczy, Alina Sierosławska, Barbara Skrobacka, Andrzej Tomczak, Karol M. Wakarecy, Karol R. Wakarecy, Irena Wróblewska, Dorota Zawacka-Wakarecy, Hanna Zawacka, Marzena Zgierun.
     Fundacja zatrudnia też pracowników na podstawie umowy o pracę lub umowę-zlecenie, na część lub cały etat. W ciągu dziesięciu lat wyglądało to różnie w zależności od kondycji finansowej. W pierwszych latach były to 1-4 osoby, w 1999 r. 15 osób. Przez pewien czas (sierpień 1991 - czerwiec 1992) Fundacja zatrudniała trzech pracowników na podstawie umowy o prace interwencyjne, zawartej z Rejonowym Biurem Pracy w Toruniu. Od 1992 r. wykorzystuje etat Muzeum Okręgowego. Łącznie w ciągu 10 lat zatrudnienie znalazło tu 33 osób. Były to: Tomasz Chinciński, Marta Czyżak, Krystyna Dulnikowska, Grażyna Gilewicz, Kalina Gracz, Mirosława Groch, Urszula Jabłczyńska, Jolanta Jakubowska, Renata Karpiesiuk, Bożena Kwiatkowska, Elżbieta Lassota, Regina Lewandowska, Hanna Maciejewska-Marcinkowska, Anna Miłoszewska, Katarzyna Minczykowska, Michał Ojczyk, Jolanta Olszewska, Katarzyna Olszewska, Halina Paliwoda, Krystyna Podlaszewska, Ewa Rakoczy, Anna Rojewska, Maria Sawicka, Monika Sawicka, Patrycja Secler, Janina Siedlecka, Ella Skerska, Katarzyna Skrzydlewska, Aleksandra Strzelecka, Zofia Świtajska, Anna Zakrzewska, Marzena Zgierun, Halina Zubrycka.
     Od lipca 1993 roku działa Filia Fundacji w Gdańsku z prezesem - Maciejem Krzyżanowskim, wiceprezesem do marca 1999 r. Janiną Walentynowicz, Urszulą Kentzer i sekretarzem - Zygmuntem Sikorskim.
     Wyraźnie wyodrębniającą się grupą współpracowników są tzw. ,,pełnomocnicy terenowi". Grono ich liczy kilkanaście osób, mieszkających w różnych rejonach kraju, a także za granicą. Do zadań pełnomocników należy przede wszystkim zbieranie relacji oraz wszelkiej dokumentacji od uczestników konspiracji, jak również tworzenie sieci kontaktów dla Fundacji w terenie, na jakim działają - rozprowadzanie wydawnictw, szukanie sponsorów i współpracowników. Poza granicami kraju idee Fundacji propagują: Stefan Gałęzowski (USA), Głuchowski Krzysztof (Brazylia), Irena Jagielska-Nowak (W. Brytania), Halina Martinowa (W. Brytania), Eudoksja Rakowska (Australia), Maria Rospędzichowska (W. Brytania), Maria Sobocińska (Szwecja), Irena Thorton (Szkocja); w kraju: Zdzisław Goździewski, Izabela Kuczyńska, Józefa Marciniak, Hanna Nowicka, Janina Walentynowicz, Krystyna Wojtowicz i inni. Fundacja ma też wielu przyjaciół, którzy wspierają jej działalność na różne sposoby, również finansowo.
     Najstarszą i stałą formą działalności Fundacji jest Klub Historyczny. Był on zalążkiem powstania Fundacji. ,,W dniu 24 lutego 1987 roku w Toruniu odbyło się zebranie założycielskie Klubu Historycznego przy Toruńskim Oddziale Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Celem Klubu jest szerzenie w społeczeństwie znajomości historii antyhitlerowskiego ruchu oporu na Pomorzu ze szczególnym uwzględnieniem historii Armii Krajowej i TOW Gryf Pomorski oraz utrwalenie w świadomości społecznej tradycji i wartości walki podziemnej toczonej na Pomorzu z hitlerowskim okupantem." To deklaracja, która ukazała się w pierwszym numerze Biuletynu i którą Klub Historyczny realizuje do dzisiaj. Pracą Klubu kierował Zarząd w składzie: Elżbieta Zawacka - przewodnicząca, Zbigniew Mówka - wiceprzewodniczący, Anna Mówka - skarbnik i członkowie: Leszek Michalski i Jan Wyrowiński. Dnia 27 lutego 1989 roku członkowie Klubu jednomyślną uchwałą przyjęli postać Antoniego Antczaka - podziemnego wojewody pomorskiego, zamordowanego przez UB - jako swojego patrona i odtąd Klub nosi jego imię. W momencie powstania Fundacji Klub Historyczny stał się jedną z form jej działalności. Podsumowując pracę Klubu Elżbieta Zawacka pisała wtedy: ,,Wracając do opisu dorobku Klubu, który po trzech latach stał się częścią Fundacji, to przeprowadzone trzydzieści dwa comiesięczne spotkania dyskusyjne, cieszące się stale kilkudziesięcioosobową frekwencją i zawsze żywą dyskusją. To czterdzieści opracowań problemów szczegółowych, oczekujących na wydanie w zaplanowanych ,,Zeszytach Historycznych Klubu''. To kilkadziesiąt napisanych biogramów, które zostaną opublikowane w przyszłym Słowniku biograficznym konspiracji pomorskiej lat 1939-1945. To 912 relacji częściowo już opracowanych według jednolitej instrukcji. To około 10 tys. osobowych kart informacyjnych, zebranych w pudłach kartotekowych dziesięciu inspektoratów rejonowych Okręgu Pomorskiego AK. To zapoczątkowana biblioteka fachowa, składająca się z 472 woluminów wraz ze zbiorami artykułów prasowych. To kartoteka pseudonimów i kryptonimów. To wreszcie duma zbiorów - zespoły dokumentów oryginalnych - w tym szczególnie cenne archiwum Szefa Sztabu Komendy Okręgu z lat 1944 i 1945. Oto ,,posag", na którym oprze się działalność Fundacji, traktowany przez nas jako zaczątek społecznego instytutu naukowego".
     W ciągu 10 lat pomnożyliśmy ten ,,posag". Nadal w każdą czwartą środę miesiąca odbywają się spotkania Klubowe. Prelegentami są historycy, kombatanci, autorzy książek. Na spotkania przychodzą członkowie Klubu, harcerze, młodzież szkolna, studenci, żołnierze. Do dzisiaj odbyło się 130 spotkań Klubowych. Kolejno kierowały Klubem: Adela Dejewska i Hanna Maciejewska-Marcinkowska.
     Dla uczczenia listopadowego Święta Niepodległości każdego roku Fundacja organizuje sesje popularnonaukowe. Sześć z nich poruszało tematykę pomorską (I, II, III, IV, V i VII Sesja); dwie były poświęcone wojennej służbie kobiet (VI i IX) i połączone ze zjazdem kombatantek wszystkich frontów II wojny światowej; jedna (VIII) omawiała dzieje Wydziału Łączności Zagranicznej KG AK i towarzyszył jej zjazd kurierów. Sesje organizowano początkowo w Bibliotece Głównej UMK, później w Sali Wielkiej Dworu Artusa lub w Sali Mieszczańskiej Ratusza. Cieszyły się dużym zainteresowaniem zarówno historyków, kombatantów, jak i mieszkańców Torunia. Plonem każdej sesji jest książka zawierająca zaprezentowane na niej materiały.
     Działalność wydawnicza Fundacji nie ogranicza się jednak do publikowania materiałów sesyjnych. W ramach Biblioteki Fundacji wydawane są cztery serie wydawnicze: pierwsza to tzw. ,,seria słownikowa", w ramach której ukazuje się Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939-1945; druga seria - to wspomniana już ,,seria sesyjna"; trzecia to pozycje dotyczące wojennej służby kobiet, które są wydawane pod wspólnym tytułem Służba Polek na frontach II wojny światowej (pierwsze trzy tomy są jednocześnie materiałami sesji na ten temat) i czwarta, ostatnia seria, to opracowania monograficzne z zakresu dziejów konspiracji na Pomorzu. Dotychczas wydaliśmy 27 pozycji książkowych (szczegółowy spis na końcu Informatora). Nad działalnością wydawniczą czuwa Komitet Redakcyjny w składzie: Andrzej Tomczak (przewodniczący), Jan Sziling i Elżbieta Zawacka.
     Fundacja wydaje też Biuletyn, którego pierwszych pięć numerów było Biuletynem Klubu Historycznego im. Antoniego Antczaka. Początkowo był to kwartalnik, teraz ukazuje się dwa razy do roku. Jest formą kontaktu z naszymi sympatykami, zawiera przyczynki historyczne, informacje o działalności Fundacji, apele, prośby i podziękowania. Kolejni redaktorzy Biuletynu to: Leszek Michalski, Karol M. Wakarecy, Anna Zakrzewska, Henryk Lewandowski, Urszula Jabłczyńska, Krystyna Podlaszewska, Katarzyna Paturalska i Hanna Maciejewska-Marcinkowska.
     W listopadzie 1996 r. w części zjazdowej VI Sesji uczestniczące w niej kombatantki powołały do życia Memoriał Generał Marii Wittek, którego pilnym zadaniem miało być gromadzenie materiałów dokumentujących wojenną służbę wszystkich Polek. Memoriał działa w ramach struktur Fundacji, co zostało usankcjonowane uchwałą Rady 14 stycznia 1997 r. Pierwszy Zarząd Memoriału - Elżbieta Zawacka przewodnicząca, Dorota Wakarecy wiceprzewodnicząca i Katarzyna Minczykowska sekretarz - dysponował pracą kilku dokumentalistek, którym zostały ,,przydzielone" zespoły wojewódzkie zgłaszających się do współpracy członkiń Memoriału. Dana dokumentalistka utrzymuje ściślejszą współpracę ze swoim zespołem, a zwłaszcza z kilkunastoma przedstawicielkami Memoriału, bez współdziałania których rozwój Memoriału byłby niemożliwy. Wszyscy czynnie współdziałający skupieni są w Kole Przyjaciół Memoriału, które obecnie liczy 249 osób w kraju i za granicą. Zarząd kontaktuje się z nimi za pomocą komunikatów, które - oprócz informowania o rozwoju działalności Memoriału - zachęcają do współdziałania, instruują nowo zgłaszających się w zakresie współpracy organizacyjnej i archiwalnej oraz przyczyniają się do wewnętrznego scalania się Memoriału m.in. poprzez publikowanie adresów członków. Dotychczas rozesłano 9 komunikatów.
     Na II Zjeździe Kombatantek 6-7 listopada 1999 r., w związku z upływem kadencji i rezygnacji dotychczasowej przewodniczącej Elżbiety Zawackiej, wybrano nowe władze. Przewodniczącą Memoriału została Dorota Zawacka-Wakarecy, wiceprzewodniczącymi Irena Makowska z Warszawy i Krystyna Wojtowicz z Krakowa, sekretarzem Katarzyna Minczykowska. Elżbieta Zawacka przyjęła funkcję honorowej przewodniczącej. Uchwalono też regulamin Memoriału.
     Aby ,,ocalić od zapomnienia" Fundacja, a wcześniej Klub Historyczny, podejmowała inicjatywy powstawania tablic upamiętniających walkę na Pomorzu i ludzi z nią związanych. Pierwsza tablica upamiętniająca Okręg Pomorski AK została odsłonięta 11 listopada 1986 r. w kościele NMP w Toruniu. Druga w Kościele Matki Boskiej Zwycięskiej, poświęcona Inspektoratowi Toruńskiemu AK, kryptonim ,,Gospodarstwo", 27 września 1987 r. W trzy lata później, również 27 września, w ramach uroczystych obchodów 51 rocznicy powstania ZWZ odsłonięto obelisk tablicę ,,Żołnierzom Armii Krajowej". We wrześniu 1991 r. nastąpiło odsłonięcie tablicy upamiętniającej konspiracyjną siedzibę Sztabu Komendy Okręgu Pomorze AK, tzw. ,,Dom Wdów" przy ul. Warszawskiej 8. Inicjatywą Fundacji były tablice pamięci por. Zygmunta Koźlikowskiego, komendanta Inspektoratu ZWZ Grudziądz w latach 1939-1941, w Dziemianach - kapitana Alojzego Bruskiego ps. Grab, dowódcy ugrupowania partyzanckiego ,,Świerki" i w Chełmży - Mieczysława Szczepańskiego - cichociemnego. Staraniem Fundacji został wytyczony i opisany (tom XII Biblioteki Fundacji ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" - Szlak Partyzancki. Przewodnik) szlak zgrupowań partyzanckich ,,Świerki", ,,Jedliny" i ,,Szyszki" w Borach Tucholskich.
     W ramach działalności funkcjonuje Biblioteka Fundacji, którą od samego początku prowadzi Janina Mahrburg. Biblioteka gromadzi książki, opracowania, czasopisma, biuletyny, a także prasę konspiracyjną i mapy z okresu II wojny światowej.
    W ciągu 10 lat pracy Fundację odwiedziło ok. 4500 osób, a sekretariat odnotował 16 470 wysłanych i otrzymanych listów.
    Fundacja działa dzięki ofiarności społecznej oraz wsparciu życzliwych władz i instytucji. Nasze inicjatywy finansowane były i są popierane przede wszystkim przez władze Torunia, ale także Szczecina, władze byłego i obecnego województwa, Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Przy organizacji wszystkich sesji, spotkań klubowych i wystaw spotykamy się z życzliwością władz Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Muzeum Okręgowego w Toruniu, Muzeum Tradycji POW w Bydgoszczy, Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie. Wszystkim naszym darczyńcom, przyjaciołom i sympatykom serdecznie dziękujemy.

WSTĘP

     Fundacja ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" od dziesięciu lat gromadzi materiały źródłowe do dziejów konspiracji na terenie Pomorskiego Okręgu Armii Krajowej, a od siedmiu lat do dziejów wojennej służby kobiet na frontach II wojny światowej. W ciągu tego czasu zbiory Fundacji urosły do znacznych rozmiarów, dlatego też, wykorzystując doskonałą okazję jaką jest dziesięciolecie Fundacji, zdecydowaliśmy się kolejny tom serii wydawniczej Biblioteki Fundacji ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" poświęcić zbiorom, jakie dotychczas instytucja ta zdołała zgromadzić, opracowując o nich Informator. Potrzeba napisania Informatora była tym większa, że dotychczasowa literatura na temat zbiorów Fundacji jest niewielka (1). W Informatorze przedstawiliśmy całość zbiorów, nie tylko archiwalia, ale również materiały o innym charakterze, jak muzealia, fotografie, taśmy VHS itp., będące przedmiotem zainteresowań Fundacji.
     Informator poza przedstawieniem dziejów Fundacji w przedmowie oraz ogólną charakterystyką zbiorów na temat Fundacji we wstępie, zawiera cztery rozdziały (A-D), obejmujące krótką charakterystykę poszczególnych grup materiałów gromadzonych przez Fundację.
     W rozdziale pierwszym (A) omówiono w trzech kolejnych podrozdziałach, oznaczonych kolejnymi cyframi rzymskimi, zbiory Fundacji o charakterze archiwalnym. W tej grupie mieszczą się materiały dotyczące konspiracji pomorskiej, wojennej służby kobiet oraz Wydziału Łączności Zagranicznej KG ZWZ-AK ,,Zagroda". Określane są one w Fundacji jako: Archiwum Pomorskie Armii Krajowej, Archiwum Wojennej Służbie Kobiet, Archiwum Wydziału Łączności Zagranicznej KG ZWZ-AK ,,Zagroda".
     Każdy z podrozdziałów zawiera notatki informacyjne (oznaczone kolejnymi cyframi arabskimi), omawiające krótko materiały gromadzone przez Fundację w ramach poszczególnych zagadnień. Notatki informują czytelnika o zawartości zbiorów oraz ich proweniencji. W wypadku zbiorów szczególnie cennych zamieszczono w Informatorze wykazy pojedynczych jednostek aktowych. Wykazy te najczęściej zawierają następujące dane: liczba porządkowa, tytuł i treść jednostki oraz sygnatura. Wykazy nie ujmują dat krańcowych (z wyjątkiem wykazu Akt Okręgu Pomorskiego AK) ze względu na zbyt mały stopień opracowania zbiorów, niekiedy jednak wykazy zawierają inne informacje niż tu podane. Odnosi się to głównie do zbiorów nieaktowych i w takich przypadkach o tym informujemy.
     W podrozdziale pierwszym w sześciu kolejnych notatkach informacyjnych omówiono materiały dotyczące konspiracji pomorskiej w latach 1939-1945. Notatki te odnoszą się zarówno do materiałów opracowanych, jak i nieopracowanych, i zawierają informacje na temat zawartości danego zespołu czy też zbioru materiałów dotyczących konspiracji pomorskiej. Ponadto przedstawiono wykaz teczek osobowych konspiratorów pomorskich, których akta wchodzą w skład zbiorów Fundacji.
     W podrozdziale drugim omówiono w czterech kolejnych notatkach informacyjnych materiały, jakie gromadzi Fundacja na temat wojennej służby kobiet. Między innymi opisano tu materiały dotyczące Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK), przedstawiając ich proweniencję i ogólną zawartość oraz scharakteryzowano zbiór teczek osobowych kobiet-żołnierzy z lat 1939-1945, dołączając ich wykaz.
    Podrozdział trzeci rozdziału pierwszego (A) został poświęcony zbiorom dotyczącym Wydziału Łączności Zagranicznej KG ZWZ-AK ,,Zagroda". Tu również omówiono zgromadzone przez Fundację materiały. Ze względu na niedostateczny stan ich opracowania ograniczono się jedynie do podania wykazu teczek osobowych oraz bardzo ogólnych informacji na temat zawartości zbioru.
     Rozdział drugi (B) poświęcono dokumentacji nieaktowej. W podrozdziale pierwszym omówiono zbiory fotograficzne Fundacji, zaś w podrozdziale drugim mikroformy. Zawarto tu  informacje na temat ich zawartości, nie dołączono jednak wykazu poszczególnych jednostek składających się na zbiór dokumentacji nieaktowej.
     Rozdział trzeci (C) omawia zbiory muzealne. W Informatorze podano ich pełny wykaz.
     W rozdziale czwartym (D) przedstawiono zbiory biblioteczne Fundacji podając m.in. pełny wykaz opracowań niepublikowanych, które wchodzą w skład zbiorów bibliotecznych.
    Informator został zaopatrzony w indeks osób oraz w wykaz skrótów.

     W przypadku wszystkich materiałów zgromadzonych przez Fundację, a przedstawionych tu w czterech kolejnych rozdziałach omówiono również, w poszczególnych podrozdziałach, pomoce archiwalne, którymi można posługiwać się korzystając z materiałów zgromadzonych w Fundacji.

     Zbiory Fundacji ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" to obecnie ok. 25 mb. akt i materiałów pokrewnych, ok. 3000 fotografii, 121 mikroform, 68 eksponatów muzealnych oraz ok. 2300 pozycji składających się na zbiory biblioteczne. Stan opracowania zgromadzonych przez Fundację materiałów jest niewystarczający, bowiem tylko jeden zbiór jest opracowany całkowicie, reszta zbiorów natomiast bądź jest opracowana częściowo, bądź też jest w trakcie opracowywania.
     Podstawą zbiorów Fundacji są materiały zgromadzone przez Elżbietę Zawacką jeszcze w latach sześćdziesiątych, a przekazane przez Nią Klubowi Historycznemu  powstałemu w 1987 r., a w konsekwencji tego Fundacji. Składają się na nie materiały dotyczące Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet oraz konspiracji w latach 1939-1947. Jest to bogaty zbiór składający się zarówno z archiwaliów, jak i materiałów nieaktowych oraz zbiorów fotograficznych i bibliotecznych. Zbiór ten, zgodnie z wolą Elżbiety Zawackiej, został podzielony w 1990 r. na sześć następujących grup: materiały dotyczące konspiracji pomorskiej, materiały na temat Wojskowej Służby Kobiet, materiały dotyczące Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet oraz materiały dotyczące żołnierzy  Wydziału Łączności Zagranicznej KG ZWZ-AK, materiały fotograficzne i biblioteka. Na podstawie tych grup materiałów utworzono w Fundacji 5 podstawowych działów: Archiwum Pomorskie  Armii Krajowej (dalej Archiwum Pomorskie), Archiwum Wojennej Służby Kobiet (dalej Archiwum WSK), Archiwum Wydziału Łączności Zagranicznej KG AK ,,Zagroda" (dalej Archiwum ,,Zagrody"), Biblioteka oraz Muzealia. Należy tu zaznaczyć, iż na dział pierwszy składają się nie tylko materiały dotyczące Armii Krajowej na Pomorzu, na co wskazywałaby nazwa działu, ale i materiały na temat innych organizacji konspiracyjnych działających w latach 1939-1945 na terenie Okręgu Pomorskiego ZWZ-AK.
     Zbiory Fundacji niemal wyłącznie pochodzą z darów i ciągle się powiększają. Następuje to przede wszystkim dzięki szerokiej współpracy zarówno Elżbiety Zawackiej, jak i Fundacji z żołnierzami Armii Krajowej, ich rodzinami oraz osobami zajmującymi się historią II wojny światowej tak zawodowo, jak i amatorsko.

     Na pierwszy dział zbiorów Fundacji, czyli Archiwum Pomorskie, składa się ok. 11,80 mb. akt [47%], które są podzielone na pięć grup: zbiór o nazwie Akta Okręgu Pomorskiego ZWZ-AK, Akta Tajnej Organizacji Wojskowej ,,Gryf Pomorski", zbiór teczek osobowych żołnierzy konspiracji pomorskiej, niewielki zbiór spuścizn i kolekcji, na które składają się materiały historyków konspiracji pomorskiej oraz zbiór teczek problemowych, których zawartość stanowią materiały wtórne gromadzone przez pracowników Fundacji, dotyczące konspiracji pomorskiej oraz sytuacji na terenie okupowanego Pomorza. Zbiór teczek problemowych w dziale pomorskim liczy obecnie 80 jednostek.
    Najcenniejszym zbiorem w Archiwum Pomorskim  są Akta Okręgu Pomorskiego ZWZ-AK, liczące 17 j.a.= 0,9 mb. Zachowały się one w stanie szczątkowym, w zdecydowanej większości pochodzą z 1944 r. Składają się na nie materiały różnej proweniencji, przekazane Elżbiecie Zawackiej w l. 1978-1983 przez Władysławę Tojzową, Tadeusza Jaszowskiego, Henryka Piskunowicza i Józefa Chylińskiego. W 1988 r. E. Zawacka materiały te wypożyczyła Archiwum Państwowemu w Toruniu, gdzie zostały zakonserwowane i opracowane w tymże roku przez Wiesławę Kwiatkowską (2) . Ich trzon stanowi zespół Archiwum Szefa Sztabu Okręgu Pomorskiego.
     Równie cenny jest zbiór Akta Tajnej Organizacji Wojskowej ,,Gryf Pomorski" przekazany Fundacji w 1992 r. przez Bernarda Szczęsnego. Jest to zbiór fragmentaryczny, a na jego zawartość składają się oryginalne dokumenty, tajna pasa oraz pieczęsie organizacji. Są to materiały nieopracowane.
     Większą część zbiorów na temat pomorskiej konspiracji stanowią materiały zgromadzone w 1699 teczkach osobowych konspiratorów. Termin teczka osobowa jest tu równoznaczny z terminem jednostka archiwalna. Teczki te są tworzone przez pracowników archiwum z materiałów różnej proweniencji powiązanych tematycznie, przekazywanych bądź to przez osobę, której teczka dotyczy, bądź też przez członków rodziny tej osoby.
    Spuścizny i kolekcje przechowywane w Archiwum Pomorskim to materiały przekazywane Fundacji przez osoby, których dotyczą, bądź przez ich rodziny. Początkowo w tej grupie zbiorów Fundacji gromadzono również materiały przekazywane przez konspiratorów. Obecnie jednak ze względu na to, że pod nazwiskami tych osób gromadzi się materiał w teczkach osobowych, także różne drobne kolekcje gromadzi się właśnie tam.

     Drugi dział Fundacji - Archiwum Wojennej Służby Kobiet - to obecnie ok. 9,50 mb. akt [38%], na które głównie składa się 2159 teczek osobowych kobiet-żołnierzy, materiały Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet oraz teczki problemowe, których zawartość stanowią materiały wtórne dotyczące wojennej służby kobiet.
    Dział WSK powstał w 1993 r. na bazie materiałów przekazanych przez E. Zawacką w tymże roku oraz materiałów Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet, które przekazała do Fundacji w 4 partiach (w 1993 r. - 25 pozycji w 5 paczkach; w 1995 r. - 10 eksponatów muzealnych; w 1996 r. w 2 partiach - 18 eksponatów muzealnych), za pośrednictwem Komisji Historii Kobiet, działającej przy Towarzystwie Miłośników Historii w Warszawie, Maria Wittek. Dotychczas eksponaty te nie zostały wydzielone do działu muzealiów, w związku z czym nie objęto ich spisem.
     Materiały przekazane przez Elżbietę Zawacką (462 jednostki archiwalne) dotyczą Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet (PWK) oraz Wojskowej Służby Kobiet (WSK). Jest wśród nich bogata spuścizna Adeli Korczyńskiej, szefa WSK w sztabie Komendy Okręgu Śląskiego AK (m.in. 212 relacji) i  teczki osobowe (416) kobiet-żołnierzy.

Fragment ,,grypsu'' Marii Sobocińskiej,   ps. ,,Ryśka'', z więzienia w Inowrocławiu do rodziny, Inowrocław 1946 [FAPAK, Archiwum Pomorskie, Sobocińska Maria, sygn. 156-156/Pom.]
 
 
 
 
 

Figurka z chleba (jedna z dwudziestu), wykonana w latach 1942-1943 w więzieniu na Łukiszkach w Wilnie przez Janinę i Władysławę Rusickie [FAPAK, Muzealia]
 
 
 
 
 

     Trzeci dział zbiorów Fundacji, który powstał niemal wyłącznie na podstawie materiałów zgromadzonych przez Elżbietę Zawacką przed 1990 r., to Archiwum Wydziału Łączności Zagranicznej ZWZ-AK ,,Zagroda". Materiały składające się na ten dział to ok. 3,60 mb. akt [14%], które nie doczekały się jeszcze, z wyjątkiem teczek osobowych, całkowitego opracowania.

Nadajnik radiowy   AP1  - projekt Polaków z 1941 r. w Anglii dla SOE (akcje specjalne). Ten aparat nadawał meldunki z placówki ,,Janka'' w okolicach Paryża, kierowanej przez por. J. Kopyto  [FAPAK, Muzealia]
 
p 
 
 
 

     Na zbiory Fundacji ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" składa się również dokumentacja nieaktowa, w ramach której wyodrębniono: fotografie i mikroformy (taśmy magnetofonowe, kasety VHS, mikrofilmy oraz dyskietki).

     Odrębną grupę materiałów gromadzonych przez Fundację stanowią muzealia, liczące obecnie 80 eksponatów. Materiały te tworzą osobny dział Fundacji, na który składają się nieliczne obrazy i grafiki oraz inne eksponaty muzealne różnej proweniencji dotyczące polskiej konspiracji. Są to materiały wykorzystywane do celów wystawienniczych przez Fundację i pokrewne jej instytucje. Na zbiór ten składają się odznaczenia, medale, mundury oraz pojedyncze obrazy i tablice pamiątkowe. W początkowym okresie działalności Fundacji w ramach muzealiów gromadzono też niektóre dokumenty osobiste znaczących konspiratorów pomorskich oraz część prasy konspiracyjnej. Obecnie jednak prasę konspiracyjną traktuje się jako jeden zbiór przechowywany w ramach biblioteki Fundacji, zaś dokumenty, o których tu mowa, znalazły się w teczkach osobowych konspiratorów, których dotyczyły.
    Muzealia nie są opracowane, a jedynie, podobnie jak większość zbiorów Fundacji, ewidencjonowane w osobnej księdze inwentarzowej.
     Dopełnieniem zbiorów Fundacji są zbiory biblioteczne, w ramach których wyodrębniono następujące działy: książki (1501 pozycji), niepublikowane opracowania (44 maszynopisy), czasopisma (103 tytuły), prasa konspiracyjna i prasa Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (łącznie 18 tytułów), zbiory kartograficzne (ok. 70 map i dwa plany), obwieszczenia i plakaty niemieckich władz okupacyjnych oraz drobne druki i ulotki związane z działalnością Fundacji - dwie jednostki archiwalne. W większości materiały zgromadzone w bibliotece Fundacji pochodzą od darczyńców, tylko nieliczne publikacje są nabywane drogą zakupu.

     Orientację w każdym dziale Fundacji ułatwiają liczne pomoce, które powstawały w okresie kształtowania archiwum jeszcze w mieszkaniu Elżbiety Zawackiej. Trudno je zakwalifikować do grupy klasycznych pomocy archiwalnych, mimo to termin ,,pomoce archiwalne" w stosunku do nich jest jak najbardziej wskazany. Są to najczęściej skorowidze, inwentarze oraz kartoteki osobowe i rzeczowe.

     Siedziba Fundacji mieści się w Toruniu, przy ul. Podmurnej 93 (tel. 056/ 65 22 186;  http://www.um.torun.pl/AK , e.poczta : AK@um.torun.pl ). Całość zbiorów jest udostępniana na miejscu, Fundacja nie wypożycza zbiorów do korzystania w pracowniach naukowych innych archiwów. W wyjątkowych wypadkach możliwe jest jedynie wypożyczenie materiałów dla celów ekspozycyjnych. Materiały udostępniane są we wtorki i czwartki od godz. 9:00 do 14:30, po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym oraz w przypadku studentów po okazaniu odpowiedniego skierowania z uczelni. Sekretariat Fundacji czynny jest od poniedziałku do piątku w godzinach od 8:00 do 14:00, zaś Zarząd Fundacji przyjmuje interesantów, po wcześniejszym umówieniu telefonicznym, w poniedziałki od 11:00 do 13:00.

2)   W. Kwiatkowska, Inwentarz zespołu Akta Okręgu Pomorskiego ZWZ-AK 1939--1945/-1975/.

powrót do :  str.głównej  |  spisu treści  | 
od 2002.1.1.