C  Z  Ę  Œ  Ć        D  R  U  G  A
 


Losy żołnierzy

wileńskiej i nowogródzkiej Armii Krajowej

Pamięci żołnierzy Armii Krajowej

na Kresach Północno-Wschodnich

Rozbrojenie

Dokumentacja archiwalna zawarta w inwentarzu Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie (sygn. VIII.800-VII.811), opracowana w 1998 r., obejmuje większoœć obozów jenieckich i internowanych istniejšcych w czasie II wojny œwiatowej na terenie ZSRR. Wœród obszernego materiału autorowi udało się wyszukać tylko jeden dokument bezpoœrednio zwišzany z tematykę niniejszej pracy. Jest to: Sprawozdanie operacyjne z działań 86 pułku straży granicznej (pogran) na tyłach 3 Frontu Białoruskiego, zwalczajšcego podziemie       w rej. Wilna w okresie od 17 – 26.07.1944 r. Dokument ten, opatrzony klauzulš tajnoœci („sowierszenno sekretno”), zawiera kilka interesujšcych informacji:

1) W ogólnej liczbie 5.753 osób zatrzymanych aż 2.860 to żołnierze AK,             w sprawozdaniu okreœlani jako „Biełopolaki” lub „legionierzy”.

2) W czasie akcji zabito 57 Polaków oraz 205 oficerów i żołnierzy niemieckich, zaœ tylko 255 Niemców wzięto do niewoli. Liczba zabitych Polaków            być może jest zawyżona, ponieważ  z póŸniejszych relacji wynikało,                  że podawanym przez sowietów jako „ubitych” udawało się ujœć żywym. Prawdopodobnie każdy przypadek ucieczki po rozbrojeniu, kiedy użyto broni,          a nie złapano uciekiniera, żołnierze sowieccy wykazywali jako zastrzelenie.

3) Znacznš grupÄ™ (1.311 osĂłb) stanowili jeĹ„cy sowieccy, ktĂłrych zatrzymano       w specjalnych obozach do sprawdzenia i osšdzenia. OdrÄ™bna grupa (152 osoby) to obywatele ZSRR sĹ‚użšcy  w armii niemieckiej.

Z raportów poszczególnych dowódców batalionów tego pułku jeden jest szczególnie ciekawy. Podaje on, że w dniu 19 lipca 44 r. rozbrojono:
14 polskich oficerów, 38 podoficerów  i 504 żołnierzy, tj. razem 556 osób. Zabrano im 115 sztuk broni: 1 działko 45 mm, 9 ckm-ów, 42 rkm-y,
17 automatów, 25 karabinów, 21 pistoletów.               

Z tego można by sšdzić, że grupa ta była albo niedozbrojona, albo przed rozbrojeniem częœć uzbrojenia udało się schować na „lepsze czasy”. Potwierdzeniem tego przypuszczenia  jest między innymi relacja Zygmunta Mineyki „Petroniusza”. Nasi żołnierze znali cenę broni, bo okupili jš własnš krwiš i tylko w ostatecznoœci dobrowolnie jš oddawali. 

Ten sam raport jako miejsce dyslokacji tego sowieckiego pododdziału podaje Rudniki i Oszmianę. W innym raporcie innego pododdziału odnotowano: „straty własne: dnia 22.07.44 r. przy rozbrajaniu Polaków koło jez. Kiernowo – Puszcza Rudnicka został zabity mł. lejtienant i sierżant”. Dowódca pułku spoœród 4 swoich pododdziałów wyróżnił II batalion dowodzony przez kapitana Suchowa.

Reprodukcja dokumentu sporzšdzonego dla naczelnika wojsk NKWD gen. mjra Lubina,  informujšcego o efektach operacji rozbrajania oddziałów polskich                                     „legionierów”  w czerwcu  i lipcu 1944 r.

Wiele informacji Âświadczšcych o stosunku sowieckich wĹ‚adz do Armii Krajowej na WileĹ„szczyÂźnie zawierajš raporty Ł.Berii do Stalina dotyczšce akcji rozbrajania oddziaĹ‚Ăłw Armii Krajowej na WileĹ„szczyÂźnie w lipcu 1944 r.   Kilka takich dokumentĂłw przytaczam poniĹĽej w caĹ‚oÂści, w kilku przypadkach opatrujšc je tylko niezbÄ™dnymi przypisami[1].

Dokument 1

15 lipca 1944 r.                                                                      Œciœle tajne     

                                                                                                         

                                                                       Towarzyszowi Stalinowi

Wydelegowany przez nas do Wilna wraz z grupš funkcjonariuszy NKWD zastępca Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych tow. Sierow[2] powiedział, co następuje:

„Do przeprowadzenia operacyjnych akcji czekistowskich skierowano do  rejonu Wilna 19 grup NKWD-NKGB, które 14 lipca przystšpiły do pracy. W cišgu dnia zostały ujawnione i skonfiskowane dwa magazyny z broniš Polskiej Armii Krajowej, liczšce 302 niemieckie ciężkie karabiny maszynowe, 152 karabiny                i 40 granatów. Polacy usiłowali wywieŸć tę broń  do lasu dla swoich formacji,          ale zostali zatrzymani.

W okresie okupacji niemieckiej do okolic Wilna  przybył nielegalnie samolotem z Warszawy przedstawiciel tzw. rzšdu londyńskiego w charakterze komendanta okręgów wojskowych Wileńskiego i Nowogródzkiego, generał o pseudonimie ŤWilkť. Według istniejšcych danych ma on nazwisko Kasplicki[3]. Oprócz ŤWilkať               jest pułkownik ŤSzczerbiczť[4],  uznajšcy się za przedstawiciela  polskiego sztabu generalnego. ŤWilkť i ŤSzczerbiczť rozwinęli szeroko zakrojone działanie nad formowaniem  kierownictwa polskich jednostek wojskowych.

Jak oœwiadczył szereg oficerów Polskiej Armii Krajowej, których przesłuchaliœmy,  a także jak wynika z własnych obserwacji, formacje te liczš  30  odrębnych brygad,  od 300 do 600 osób każda.

Ponadto w Wilnie istniała w okresie okupacji podziemna organizacja wojskowa, liczšca 3 oddziały. Z tych trzech oddziałów do dziœ istnieje oddział nr 1,                 liczšcy 1.500 osób. Dwa pozostałe oddziały – według szefa sztabu oddziału[5] –         nie istniejš, gdyż jeden z nich został rozgromiony przez Niemców podczas próby  zajęcia Wilna, a drugi został rozpędzony przez Niemców w okresie jego organizacji.

Na dzień dzisiejszy w Wilnie jest około 2.000 żołnierzy Polskiej Armii Krajowej   i w rejonach: nowogródzkim do 7.000-8.000 osób, miednickim do 8.000 i wokół Wilna 3.000-4.000, w sumie około 25 tysięcy osób[6]. We wszystkich tych rejonach byli nasi oficerowie i generałowie, którzy  widzieli ich lokalizację i liczebnoœć.

Wszyscy polscy żołnierze zorganizowani sš w brygady i uzbrojeni                      przeważnie w rosyjskie karabiny, pistolety maszynowe, rewolwery, granaty. Ponadto  jest wielka liczba ciężkich karabinów maszynowych, jest broń przeciwczołgowa, czołgi (w 2 brygadzie wileńskiej widzieliœmy 3 czołgi),  sš œrodki lokomocji – samochody, motocykle, konie.

Majš miejsce pogróżki, że jeœli miejscowa ludnoœć Litwy będzie popierała Armię Czerwonš, to Polacy jš za to ukarajš.

Wszyscy żołnierze noszš mundury polskie i niemieckie z szlifami,                                naramiennikami, naszywkami, sš w rogatywkach lub furażerkach. Większoœć           z orzełkami i  biało-czerwonymi opaskami  na rękawach. Każdy posiada drukowany dokument, że jest żołnierzem Polskiej Armii Krajowej. 

Swoich dowódców i miejsca ich przebywania Polacy starannie ukrywajš. Udało się nam ustalić dowódców brygad tylko Ťdo spraw pilnych, w zwišzku z przebywaniem Armii Czerwonej w tym regionieť.

Ponieważ tym polskim organizacjom wojskowym dowództwo 3 Frontu Białoruskiego pozwoliło działać, polacy się rozzuchwalili. Po oczyszczeniu Wilna od Niemców na ratuszu została wywieszona sowiecka flaga. Po pewnym czasie pod sowieckš flagš pojawiła się flaga polska, która, oczywiœcie, natychmiast została zdjęta[7].

Wczoraj wieczorem w Wilnie chowano naszych oficerów poległych podczas ataku na Wilno. Przemawiajšcy na wiecu dowódca pułku powiedział, że oddali oni życie za wyzwolenie litewskiej stolicy. Dwaj stojšcy żołnierze polscy zwrócili się do  pułkownika Kapronowa  ze słowami, że prawdopodobnie mówca nie wie,           iż Wilno nigdy nie było i nie będzie litewskie.

Gdy jednostki Armii Czerwonej były w pobliżu Wilna, dowódca 2 brygady polskiej skontaktował się z naszym generałem Biełkinem-Gładyszewem  z propozycjš współdziałania. Generał Biełkin odpowiedział: ŤW sprawie współdziałania                  w zajmowaniu Wilna powinniœcie skontaktować się z pułkownikiem Morozowem, który otrzymał wskazówki w tej sprawie. Zwróćcie szczególnš uwagę na wasze lewe skrzydło, któremu  zagrażajš Niemcy z północyť. Za kilka dni ten Polak wystarał się u generała Biełkina o oficjalny dokument z wyrazami wdzięcznoœci  dla Polaków. Generał Biełkin pisze: ŤJa, generał Biełkin, oœwiadczam, że żołnierze polscy dzielnie walczyli o wyzwolenie Wilna. W imieniu służby wyrażam                  im wdzięcznoœć. Brygada zasłużyła  na prawo korzystania z wszystkich należnych przywilejówť.

Ten dokument dał Polakom podstawę do przypisywania sobie zajęcia Wilna wspólnie z Armiš Czerwonš. Faktycznie zaœ było tak: generał ŤWilkť otrzymał             z Warszawy rozkaz zajęcia Wilna przez oddziały Polskiej Armii Krajowej. Rzeczywiœcie ruszyła jedna z brygad. Niemcy rozgromili jš doszczętnie i Polacy zaprzestali ataku na Wilno.

Obecnie Polacy rozpowszechniajš pogłoski, jakoby z brygad zostanie sformowana dywizja polska.

Ludnoœć polska ustosunkowana jest życzliwie i przyjaŸnie w stosunku             do tych formacji. Wielu nosi w klapach biało-czerwone kokardki jako symbol polskiego patriotyzmu.

Dziœ u komendanta miasta zjawił się oficer polski z proœbš o pozwolenie                   na manifestację w Wilnie i przemarsz dwóch – trzech setek żołnierzy.                        Nie zgodziliœmy się na to.

Ostatnio Polacy przeprowadzajš wzmożonš mobilizację do Polskiej Armii Krajowej.                

NKWD ZSRS informuje, że obok istniejšcych tam wojsk NKWD i jednego pułku, który przybędzie jutro, 16 lipca,  przerzuca się do strefy Wilna jednš dywizję wojsk NKWD i cztery oddziały wojsk ochrony pogranicza, w wyniku czego              w cišgu 4-5 dni w okolicy Wilna skoncentruje się jednostki wojsk NKWD                  o ogólnej liczebnoœci 12 tysięcy osób.

Tow. Sierow otrzymał od nas dodatkowe wskazówki w sprawie współdziałania z Dowództwem i Radš Wojskowš Frontu w celu wykonania dyrektywy Dowództwa Naczelnego nr 220145 z 14 VII br. i zapewnienia niezbędnych  czekistowskich przedsięwzięć zgodnie z dyrektywš”.

                                                                       Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych

            Zwišzku  SSR (–) Ł. Beria

         Dokument 2

17 lipca 1944 r.

                                                                                                          Œciœle tajne    

Towarzyszowi Stalinowi

Towarzyszowi Mołotowowi

Towarzyszowi Antonowowi

                   

Dziœ otrzymano od towarzyszy Sierowa i Czerniachowskiego następujšcš wiadomoœć:

„Dzisiaj wezwany został tzw. generał-major ŤWilkť (Kulczycki). ŤWilkowiť oœwiadczono, że interesuje nas dyslokacja formacji polskich, toteż pożšdane         jest, aby nasi oficerowie dowiedzieli się o tym. ŤWilkť wyraził zgodę                            i poinformował nas o 6 punktach, w których ulokowane sš jego pułki i brygady.

Ponadto zainteresowaliœmy się jego korpusem oficerskim i zaproponowaliœmy zebrać wszystkich dowódców pułków, brygad, ich zastępców i szefów sztabów. ŤWilkť z tym się również zgodził i wydał  stosowny rozkaz oficerowi łšcznikowemu, który niezwłocznie udał się do swojego sztabu.

Następnie ŤWilkť został przez nas rozbrojony, a towarzyszšcy mu kapitan – szef sztabu, który jest przedstawicielem rzšdu londyńskiego, usiłował wycišgnšć pistolet i stawić opór, odwiódł kurek, lecz został rozbrojony.

W zwišzku z otrzymaniem informacji o miejscu stacjonowania formacji, opracowaliœmy następujšcy plan operacji:

1. Skierowaliœmy na miejsce doœwiadczonych generałów i komisarzy NKWD,        w celach wywiadowczych i zbadania dostępu do Polaków.

2. Jednoczeœnie do miejsc lokalizacji Polaków skierowaliœmy formacje                   i oddziały  3 Frontu Białoruskiego, wyznaczone do rozbrojenia Polaków.

3. Dzisiaj o godz. 19, w celu rozbrojenia  kierowniczego korpusu, skierowano manewrowš grupę wojsk pogranicznych i kierowniczych funkcjonariuszy  NKWD.

4. Jutro, 18 lipca, od godziny 4 rano, jednostki wyznaczone do rozbrajania Polaków zajmš pozycje wyjœciowe, wysłuchajš instrukcji i przystšpiš           do operacji.

O wynikach poinformujemy”.

                                   Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych

                                   Zwišzku SRR (–)  Ł.Beria

         Dokument 3

           

            19 lipca 1944 r.                                                                      Œciœle tajne

                  

                                                                  Towarzyszowi Stalinowi

                                                                                  Towarzyszowi  Mołotowowi

                                                                                  Towarzyszowi Antonowowi

18 lipca nadeszła od towarzyszy Sierowa i Czerniachowskiego następujšca wiadomoœć:

„Wczoraj o godzinie 20 zostali zebrani w okolicy wsi Bogusze dowódcy brygad i batalionów rzekomo na apel Dowództwa Frontu. Ogółem zebrało się 26 oficerów, w tej liczbie: 9 dowódców brygad, 12 dowódców oddziałów oraz 5 oficerów sztabowych armii polskiej.

Na naszš propozycję złożenia broni oficerowie odpowiedzieli odmownie             i dopiero gdy zagrożono użyciem broni, rozbroili się.

Ponadto wczoraj zostali zatrzymani: dowódca Okręgu Wileńskiego podpułkownik Krzeszowski Lubosław, pseudonim ŤLudwikť, oraz dowódca Okręgu Nowogródzkiego pułkownik Szydłowski Adam, pseudonim ŤPoleszukť. Szydłowski, w maju br. wysłany z Włoch, wylšdował na spadochronie                           w Warszawie z zadaniem zorganizowania partyzantów polskich w Okręgu Nowogródzkim.

Dziœ o œwicie przystšpiliœmy do przeczesywania lasów, gdzie według naszych danych znajdowali się Polacy. W niektórych miejscach Polaków już nie było. Ustalono, że nocš wyruszyli w kierunku południowym. Dopędziliœmy ich i rozbroiliœmy.

Według stanu na godz. 16 zostało rozbrojonych 3.500 osób, w tym 200 oficerów  i podoficerów.

W toku rozbrajania zarekwirowano broń: 3.000 karabinów, 300 pistoletów maszynowych, 50 karabinów maszynowych, 15 moŸdzierzy, 7 dział lekkich,                 12 samochodów  oraz znacznš iloœć granatów i amunicji.

Polscy oficerowie i żołnierze zostali skierowani pod eskortš do punktów zbornych, a broń umieszcza się w magazynach.

Oddziały uczestniczšce w operacji prowadzš dalszy wywiad, œcigajš i rozbrajajš polskie oddziały.

Jak ustalono w toku przesłuchania dowódców brygad oraz komendantów Okręgów Wileńskiego i Nowogródzkiego, łšczna liczba wszystkich żołnierzy tzw. Polskiej Armii Krajowej waha się w granicach 8-10 tysięcy, a znajdujš się oni           w strefie 3 Frontu Białoruskiego.

W zwišzku z tym, że dowództwo Ťarmiiť zamierzało skompletować z tych rozproszonych oddziałów 2 dywizje, majšc na uwadze dodatkowš mobilizację ludnoœci polskiej, rozeszły się pogłoski, że armia polska liczy ponad  20 tysięcy ludzi.

Podczas operacji rozbrojeniowych żadnych ekscesów nie było”.

                                                                       Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych

                                                                       Zwišzku SSR (–) Ł.Beria

            Dokument 4

           

            20 lipca 1944 r.                                                                                  Œciœle tajne                                                                 

                                               Do Państwowego Komitetu Obrony

                                                           Towarzyszowi  J. W. Stalinowi

Dziœ otrzymano od towarzyszy Sierowa i Czerniachowskiego następujšcy komunikat o przebiegu operacji rozbrojeniowej Polskiej Armii Krajowej:

„Ogółem w cišgu dwóch dni operacji, według prowizorycznych obliczeń, rozbrojono ponad 6.000 osób, w tym  650 oficerów i podoficerów. Podczas rozbrajania zarekwirowano: 5.100 karabinów, 350 pistoletów maszynowych, 230 karabinów maszynowych lekkich             i ciężkich, 12 dział lekkich, 27 samochodów, 7 radiostacji, 350 koni i znacznš iloœć amunicji.

Polscy żołnierze i oficerowie sš konwojowani do punktów zbornych. Według stanu na 20 lipca br., o godz. 12 na punkcie zbornym w Miednikach znajduje się 4.000 osób, pozostali sš w drodze.

Podczas operacji niektóre oddziały polskie, które wycofały się do lasu, porzuciły broń i ludzie  rozeszli się do domów, gdyż większoœć żołnierzy i oficerów tych formacji jest mieszkańcami obwodu wileńskiego. Liczymy, że około tysišca żołnierzy z różnych oddziałów rozeszło się do domów. Przystšpiono do zbierania porzuconej broni. Podczas rozbrajania miały miejsce następujšce fakty:

Po pierwszym dniu operacji niektóre oddziały polskie, znajdujšce się w akcji, dowiedziały się o rozbrajaniu i postanowiły udać się na bagnisty teren, zwany  Puszczš Rudnickš, w pobliżu miasteczka Jaszuny, w nadziei, że nie dotrš tam sowieckie jednostki wojskowe. Zajęły tam pozycję obronnš. Pod koniec dnia 19 lipca jednostki 152 umocnionego rejonu oraz 86 pułku ochrony pogranicza zbliżyły się do miejsca dyslokacji Polaków, okršżyły ich i zażšdały rozbrojenia. Polscy oficerowie poczštkowo odmawiali,  ale póŸniej zgodzili się        i poprosili o zezwolenie na nocleg na wsi. W wyniku tej akcji rozbrojono około 1.500 osób.

Jeden z batalionów polskich udał się do lasu na zachód od Jaszun, zajšł stanowisko obronne i odmówił rozbrojenia. Skierowano na miejsce batalion w celu ich rozbrojenia. Poza tym żadnych ekscesów nie było. W zasadzie po 200-300 Polaków rozbrajały grupy naszych żołnierzy liczšce 10-15 osób. Warto przy tym zaznaczyć, że absolutna większoœć Polaków zadeklarowała życzenie służyć w polskiej armii Berlinga.

W zwišzku z tym, że dobiega końca operacja rozbrojeniowa (pozostały drobne rozproszone grupy i poszczególni żołnierze) towarzysze Sierow  i Czerniachowski proszš  o usankcjonowanie następujšcych przedsięwzięć:

1. Dopuœcić do punktu zbornego Polskiej Armii Krajowej przebywajšcych tutaj przedstawicieli armii Berlinga w celu rekrutacji spoœród żołnierzy i oficerów chętnych          do służenia w armii polskiej.

2. Żołnierzy i podoficerów, którzy wyrażš chęć służenia w armii polskiej, skierować  do pułków zapasowych ŤGławuproformuť w celu póŸniejszego wykorzystania                na zapleczu Armii Czerwonej.

3. Korpus oficerski, będšcy przedmiotem zainteresowania operacyjnego, przekazać organom NKWD-NKGB lub kontrwywiadu ŤSmierszť.

4. Pozostały korpus oficerski skierować do obozów NKWD, gdyż w innych warunkach będš oni zajmować się tworzeniem różnych polskich organizacji.

Proszę o Wasze wskazówki”.

                                                           Komisarz Ludowy Spraw Wewnętrznych

                                                           Zwišzku SRS (–) Ł.Beria

Reprodukcja jednego z raportów Ł. Berii  dla J. Stalina  z dnia 20 lipca 1944 r.  o przebiegu operacji rozbrajania oddziałów AK.

Zygmunt    Mineyko  – ps. „Lin” (5 Brygada „Łupaszki”),    „Petroniusz” (36 Bryg. „Żejmiana”).

Aresztowano mnie razem z oddziaĹ‚em pod Wilnem, na drodze w kierunku do Miednik, kiedy udawaliÂśmy siÄ™ na zgrupowanie. Wojsko sowieckie zjawiĹ‚o siÄ™ z ukryÂcia i nas okršżyĹ‚o. Wydali rozkaz zĹ‚oĹĽenia broni. Dla zastraszenia nad gĹ‚owami naszymi przelatywaĹ‚y sowieckie samoloty. Ĺ»oĹ‚nierze sowieccy, grożšc zastrzeleniem, zmusili nas  do oddania broni. Kazano jš skĹ‚adać  w wyznaczonym miejscu. NiektĂłrym naszym chĹ‚opcom udaĹ‚o siÄ™, tak jak i mnie, ukryć krĂłtkš broĹ„ w ziemi lub pod kamieÂniem w sposĂłb nie zauwaĹĽony. Grupa rozbrojonych ĹĽoĹ‚nierzy AK, w ktĂłrej byĹ‚em, skĹ‚adaĹ‚a siÄ™ z co najmniej kilkuset osĂłb. ZostaliÂśmy otoczeni sowieckimi ĹĽoĹ‚nierzami, ktĂłrzy szli jeden od drugiego w odlegĹ‚oÂści okoĹ‚o 5 metrĂłw. Karabiny mieli zaĹ‚adoÂwane, z nasadzonymi bagnetami. Podczas konwojowania parokrotnie sĹ‚yszaĹ‚em strzaÂĹ‚y, kieroÂÂwaÂne do osĂłb uciekajšcych. Ĺ»oĹ‚nieÂrze konwojujšcy byli brutalni, cišgle nam ubliÂĹĽali, popÄ™dzali osĹ‚abionych, odstaÂjšcych, okĹ‚adajšc kolbami, a nieraz tršcajšc bagnetami.

ZostaliÂśmy zapÄ™dzeni na teren starego, zrujnowanego zamku w Miednikach. Teren byĹ‚ ogrodzony drutem kolczastym. Umieszczono nas w szopach, gdzie prawdoÂpodobnie trzymano zwierzÄ™ta. Do jedzenia dawano zĹ‚ej jakoÂści zupÄ™, w niewyÂstarczaÂjšcej iloÂści. RatowaĹ‚a nas okoliczna ludnoœć i rodziny aresztoÂwanych, dostarczajšc paczki z ĹĽywnoÂściš, ktĂłre przechodziĹ‚y przez rÄ™ce pilnujšcych nas ĹĽoĹ‚nierzy sowieckich. UstÄ™pĂłw nie byĹ‚o. Sami kopaliÂśmy rowy, ktĂłre po wypeĹ‚Ânieniu zasypywaliÂśmy. Jedna z szop zostaĹ‚a przeznaczona dla naszych lekarzy. Oni udzielali pomocy chorym, staraÂjšc siÄ™ w miarÄ™ swoich skromnych moĹĽliwoÂści sprostać trudnemu zadaniu. WodÄ™ do picia dostarczano beczkami, ze studni poza obozem. ByĹ‚a jej jednak niedostateczna iloœć.

Zygmunt Mineyko „Petroniusz” (trzeci od lewej,  z granatem  za pasem) –                                dowódca 1 plutonu 36 Brygady „Żejmiana” z grupš swoich żołnierzy       

 (przed rozbrojeniem)

Miedniki. Widok od strony bramy. Z lewej strony sterta kamieni,

z których mjr Soroka agitował za wstšpieniem do armii gen. Berlinga.
W dali widoczne rusztowania postawione do prac konserwatorskich.

Fot. J. Hrybacz, 1998 r.

Miedniki Królewskie. Stara osada litewska na trakcie łšczšcym Wilno z Mińskiem. Następnie warowny gród, wzniesiony prawdopodobnie przez księcia Witenesa[8]. W 1 poł. XIV wieku powstał tu murowany zamek, założony na planie prostokšta o wymiarach: 128x161x127x147m[9]. Jedna z siedzib Wielkiego Księcia Olgierda, póŸniej letnia rezydencja królów. W 1486 r. Miedniki uzyskały prawa miejskie.   W 1411 r. Władysław Jagiełło założył tu koœciół, odbudowany w 1788 r.                    i skasowany w 1865 r.

W roku 1517 „Zygmunt, poseĹ‚ cesarza niemieckiego Maxymiliana, powraÂcajšc z Moskwy [...], kiedy przejeĹĽdĹĽaĹ‚ tÄ™dy, znalazĹ‚ zamek miednicki opustoÂszaĹ‚y”[10]. W  roku 1519, a ponownie w 1655 zniszczyli go Rosjanie. Od XVI wieku traciĹ‚ znaczenie obronne.

Zachowały się ruiny pełnego obwodu murów oraz szczštki wieży narożnej. Obecnie w zamku prowadzone sš prace konserwatorskie.

Sowieci po rozbrojeniu większoœci żołnierzy wileńskiej Armii Krajowej zlokalizowali  tu w okresie 17-29 lipca 1944 r. obóz internowanych akowców. 

Obóz internowania w  Miednikach.  Fot. Stanisław  Białożyt „Brom”

Relacja R. Szczęsnowicza:

Po wystšpieniu puĹ‚. Soroki zrobiliÂśmy naradÄ™ roboczš. ByĹ‚em „za” (zapisaÂniem siÄ™ do armii Berlinga). Nie wierzyĹ‚em w to, co mĂłwiĹ‚ „HadĹĽa”, nie wierzyĹ‚em Anglikom, Amerykanom i Francuzom w odniesieniu do sprawy polskiej. Nie wierzyĹ‚em teĹĽ Sowietom. ByĹ‚em przekonany, ĹĽe tych, co nie pĂłjdš do Berlinga, czeka marny los. ChciaĹ‚em bić hitlerowcĂłw. I to wszystko. KsztaĹ‚t orĹ‚a, jÄ™zyk puĹ‚. Soroki, zaleĹĽnoœć armii Berlinga, nie miaĹ‚y dla mnie ĹĽadnego znaczenia. I tu, na miednikowskiej sĹ‚omie, rozstaĹ‚em siÄ™ na pewien czas ze swoim najlepszym przyjacielem Tadkiem NagĹ‚owskim. On wierzyĹ‚ oficerom i Â„HadĹĽy”, a nie mnie. Tadek postanowiĹ‚ zostać z wiÄ™kszoÂściš, na wspĂłlny los. Ja, z grupš 400 podobnie myÂślšcych, dobrowolnie zaliczyĹ‚em siÄ™ do zdrajcĂłw, zarejestrowaĹ‚em siÄ™ przy stoliku werbunkowym i wyszedĹ‚em za mury miedniÂckich ruin krĂłlewskich.

Ulokowano nas w kilku stodoĹ‚ach we wsi Miedniki. Oficer NKWD, ktĂłry wyprowadziĹ‚ naszš kolumnÄ™, powiedziaĹ‚ jÄ™zykiem puĹ‚. Soroki: „Jutro, rebiata, przybÄ™dzie transport, ktĂłry zawiezie was do Ĺ»ytomierza. Tam powÂstaje nowaja polska armija. Dostaniecie zimny ŤpajokĹĄ na dwa dni. Z kwater (czyli stodół) nie wolno siÄ™ oddalać”. Jeszcze raz nas policzyĹ‚, zapisaĹ‚ coÂś w notesie i poszedĹ‚. NastÄ™pnego dnia samochodĂłw jeszcze nie byĹ‚o. Pilotujšcy nas enkawudzista pojawiĹ‚ siÄ™ skoro Âświt, zarzšdziĹ‚ alarm i zbiĂłrkÄ™ w dwuszeÂregu. StanÄ™liÂśmy, a on, niemal dotykajšc kaĹĽdego palcem, zaczšł nas liczyć. SkoĹ„czyĹ‚, popatrzaĹ‚ w swoje wczorajsze zapiski i pozieleniaĹ‚ ze zĹ‚oÂści: „Dezerteri, jobana ich matÂ’!  Nie nada nam takich dobrowolcow!” – krzyknšł, kazaĹ‚ siÄ™ ustawić czwĂłrkami, zrobić „w tyĹ‚ zwrot” i maszerować z powrotem... do obozu. OkazaĹ‚o siÄ™, ĹĽe w tÄ™ jednš piÄ™knš noc zdezerterowaĹ‚o ku wolnoÂści 47 ĹĽoĹ‚nierzy. WkraczaliÂśmy do miednickich ruin zamkowych jak stado baranĂłw wpÄ™dzonych w paszcze watahy wilkĂłw. RozlegĹ‚y siÄ™ wycia i gwizdy. W naszš stronÄ™ poleciaĹ‚y puszki po konserwach i butelki. Rejwach zmniejszyĹ‚ siÄ™ jednak po kilku minutach, kiedy okazaĹ‚o siÄ™, ĹĽe kaĹĽda „owca” ma duĹĽy zapas ĹĽywnoÂści i chÄ™tnie rzuca jš na poĹĽarcie „wilkom”.

Tak, mieliÂśmy doœć duĹĽe zapasy ĹĽarcia, gdyĹĽ niezaleĹĽnie od owego dwuÂdnioÂÂwego berlingowskiego „pajka” mieliÂśmy delikatesowe smakoĹ‚yki. PoprzedÂniego dnia, kiedy wyszliÂśmy za bramÄ™ obozu, spotkaliÂśmy siÄ™ z przyÂbyÂĹ‚ymi wilniukami. Wieœć o obozie w Miednikach szybko dotarĹ‚a do Wilna i rodziny tych, ktĂłrych ojcowie, bracia czy synowie byli w partyzantce, organizowaĹ‚y pielgrzymki na szlak oszmiaĹ„ski. Obok naszego obozu wyrosĹ‚o koczowisko tych rodzin, ktĂłre, objuczone wiktuaĹ‚ami, czekaĹ‚y na okazjÄ™, aby przekazać je swoim bliskim. WejÂście za ruiny byĹ‚o „srogo zabronione”, przekazywane przez partyzantĂłw beznadziejnie niepewne, wiÄ™c czekano na boskie zmiĹ‚owanie. I nasze wyjÂście byĹ‚o takim zmiĹ‚owaniem. DostaliÂśmy ĹĽarcie od swoich i obcych, dawano tyle, ile kto chciaĹ‚, gdyĹĽ przyniesione zapasy nie mogĹ‚y czekać w sĹ‚oĹ„cu lipcowym na dalsze zmiĹ‚owanie.

Tam, po chwilowym wyjÂściu z obozu, spotkaliÂśmy siÄ™ z siostrš Alicjš, ktĂłra, zakurzona, wymÄ™czona, po trzydziestokilometrowym rajdzie Wilno – Miedniki byĹ‚a widomym obrazem siostrzanej miĹ‚oÂści. Nie przypuszczaliÂśmy wĂłwczas, ĹĽe to spotÂkanie bÄ™dzie ostatnim przed dwudziestoletniš rozłškš.

Nasze dawne miejsca byĹ‚y juĹĽ zajÄ™te, a zresztš i tak nikt nie miaĹ‚ ochoty kontaktować siÄ™ ze zdrajcami. To trwaĹ‚o jeden dzieĹ„. Potem ciekawoœć braĹ‚a gĂłrÄ™, wiktuaĹ‚y Ĺ‚askotaĹ‚y nozdrza, gniew przechodziĹ‚. Tylko najbardziej honoroÂwi, dziÂś moĹĽna powiedzieć, najbardziej wyrobieni ideologicznie, odwracali siÄ™ od nas plecami, nieczuli ani na najnowsze wieÂści z Wilna, ani na zapachy. Do nich naleĹĽaĹ‚ mĂłj przyjaciel Tadek NagĹ‚owski. PóŸniej wspĂłlny los wymiesza nas wszystkich i pogodzi. On zostanie jednak, chory na trasie, wrĂłci do Wilna, aby wpaœć w Ĺ‚apy NKWD i dostać 10 lat Ĺ‚agru w Norylsku...

W dalszym cišgu nikt nie wiedziaĹ‚, co z nami bÄ™dzie. WieÂści otrzymane z WilÂna gĹ‚osiĹ‚y, ĹĽe panujš juĹĽ tam sowiecko-litewskie porzšdki, mĂłwiono o repatriacji PolakĂłw do Polski, ĹĽe sš aresztowania ludzi powišzanych z Armiš Krajowš”. 

Stanisław Gorski
 po powrocie do kraju, 1947 r.

Stanisław Gorski  – ur. 22.11.1918 r. w Wilnie, ppor.,

  adiutant dowódcy 36 Brygady „Żejmiana”, ps. „Bohdan”

17 lipca 1944 r. w miejscowoÂści  B o g u s z e  NKWD rozbroiĹ‚o i aresztowaĹ‚o prawie caĹ‚e dowĂłdztwo wileĹ„skiego AK i po różnych perypeÂtiach osadziĹ‚o w wiÄ™zieniu                   na  Łukiszkach,   dobrze   mi   znanych   za   czasĂłw litewskich.

W poĹ‚owie sierpnia zaczšł siÄ™ ruch w wiÄ™zieniu, wywoĹ‚yÂwanie nazwisk, otwieranie i zamykanie cel, krzyki. Po kilkunastu minutach otwarĹ‚a siÄ™ i nasza cela, straĹĽnik wywoĹ‚aĹ‚ moje  nazwisko, CzeÂśka Plejewskiego i kilku  innych,

rozkazujšc:     „sobirajties’    z   wieszczami”.   Wyszliœmy

na  korytarz,  gdzie  juĹĽ byĹ‚a spora grupka, a miÄ™dzy innymi  mĂłj  dowĂłdca 36 BryÂgady „Żejmiana” kpt. Witold Kiewlicz  ps. „Wujek”. Cišgle wywoĹ‚ywano nowe nazwiska i tak zebraĹ‚o się  nas okoĹ‚o setki oficerĂłw, podchoršżych, podoficerĂłw                      i ĹĽoĹ‚nierzy. Jeszcze raz odczytano nazwiska, uformowano kolumnÄ™ pilnie strzeĹĽonš przez kilkudziesiÄ™ciu enkawudzistĂłw i ruszyliÂśmy w nieznane. ByĹ‚o to straszne,         bo nie wiedzieliÂśmy, dokšd i po co nas prowadzš, a los pomordowanych w Katyniu naszych oficerĂłw przez NKWD, nam wilniukom, byĹ‚ dobrze znany. Przemarsz przez Wilno trwaĹ‚ moĹĽe z godzinÄ™, aĹĽ poznaliÂśmy kierunek Wilno – Miedniki. SpodziewaliÂśmy siÄ™ najgorszego. W ponurym nastroju, poganiani przez straĹĽnikĂłw, szliÂśmy w milczeniu. TrzymaĹ‚em siÄ™ razem z CzeÂśkiem Plejewskim, znaliÂśmy siÄ™ jeszcze z Gimnazjum im. krĂłla Zygmunta Augusta w Wilnie, obaj byliÂśmy adiutantami dowĂłdcĂłw brygad. Czesiek  w 2 BrygaÂdzie, a ja w 36. Po dwĂłch, a moĹĽe trzech godzinach marszu, trudno byĹ‚o to nazwać marszem, a raczej wleczeniem siÄ™, zarzšdzono postĂłj. Nasze orgaÂnizmy wycieĹ„czone prawie miesiÄ™cznym wiktem wiÄ™ziennym odmawiaĹ‚y posĹ‚uszeĹ„stwa. DowĂłdca kolumny ogĹ‚osiĹ‚ nam, iĹĽ kaĹĽda prĂłba ucieczki bÄ™dzie surowa karana  i odpowiadać bÄ™dzie nie tylko uciekinier,        ale i jego rodzina. Odpowiedzialnoœć zbiorowa to wspaniaĹ‚a zdobycz sowiecka.       Nie zauwaĹĽyĹ‚em, czy konwojowaĹ‚ nas jakiÂś pojazd czy oddziaĹ‚ konny. RuszyliÂśmy dalej i po wielu godzinach zobaczyliÂśmy zamek w Miednikach. Wprowadzono nas do olbrzymiej stodoĹ‚y, czy raczej wozowni i kazano odpoczywać. Po kilku chwilach poznaliÂśmy Âślady bytnoÂści w tym pomieszczeniu naszych ĹĽoĹ‚nierzy. Kilka napisĂłw, jakieÂś skrawki plakatu, komunikat, biaĹ‚oczerwone opaski, orzeĹ‚ek, parÄ™ guzikĂłw          z orzeĹ‚kami i inne drobiazgi Âświadczšce o przebywaniu duĹĽej iloÂści wojska. KtoÂś znalazĹ‚ ulotkÄ™ w jÄ™zyku polskim, nawoĹ‚ujšcš do wstšpienia do Wojska Polskiego – byĹ‚ to niezbity dowĂłd,  ĹĽe przebywali tu nasi chĹ‚opcy. Nie znaliÂśmy ich losu                   i przypuszczaliÂśmy, iĹĽ wstšpili do armii, bo rozmowy  o naszym udziale w dalszej walce prowadziĹ‚ gen. „Wilk” ze sztabem Armii Czerwonej. MuszÄ™ dodać,                ĹĽe z rozkazu generaĹ‚a przestaliÂśmy nazywać siÄ™ 36 Brygadš „Żejmiana”, a staliÂśmy siÄ™ 3 batalionem 86 puĹ‚ku piechoty. Ulotka ta podniosĹ‚a nas na duchu,                      bo sšdziliÂśmy o pomyÂślnym zakoĹ„czeniu rozmĂłw z naszymi „aliantami”.

Prawda byĹ‚a okrutna – rozmowy o przeksztaĹ‚ceniu nas w regularne wojsko skoĹ„czyĹ‚y siÄ™ aresztowaniem generaĹ‚a, naszym rozbrojeniem i uwiÄ™zieniem. NadeszĹ‚a noc. Z resztek sĹ‚omy, a raczej sieczki, zrobiliÂśmy posĹ‚anie, a ĹĽe byliÂśmy solidnie zmÄ™czeni zasnÄ™liÂśmy natychmiast. Pobudka!!! Poganiani przez enkawuÂdzistĂłw, ubieramy siÄ™ poÂśpiesznie, przy cišgĹ‚ych wrzaskach eskorty, chyba bez jedzenia, formujemy kolumny i ruszamy. Zaskoczenie! Ruszamy w kierunku Wilna, ale juĹĽ prawie wszystko wiemy o losie przebywajšcych tu przed nami ĹĽoĹ‚nierzy. WiadomoÂści te przekazujš nam krzykiem idšcy daleko od drogi dziewczÄ™ta i chĹ‚opcy. Eskorta przegania ich, straszšc uĹĽyciem broni. Nasza dzielna mĹ‚odzieĹĽ nie zwaĹĽa na to. Dowiadujemy siÄ™ od nich, ĹĽe nasi ĹĽoĹ‚nierze byli namawiani przez mjr SorokÄ™, noszšcego polski mundur, ktĂłrego polszczyzna wywoĹ‚ywaĹ‚a salwy Âśmiechu, a prĂłby nakĹ‚aniania do wstšpienia do wojska wyÂśmiano i wygwizdano. CieszyĹ‚a nas postawa naszych ĹĽoĹ‚nierzy, ale prysĹ‚a nadzieja na dalszš walkÄ™ z Niemcami. JuĹĽ nie pamiÄ™tam, w jaki sposĂłb wracaliÂśmy do Wilna, ale na ktĂłrymÂś postoju przybyĹ‚o kilka rodzin, zawiaÂdomionych przez mieszkaĹ„ÂcĂłw Miednik, ktĂłre dokĹ‚adnie opowiedziaĹ‚y o losach naszych ĹĽoĹ‚nierzy.

I znowu więzienna cela. Pobyt tam był jednak krótki, bo 1 wrzeœnia 1944 r., w rocznicę wybuchu wojny, załadowano nas do bydlęcych wagonów i wywieziono                do specłagru nr 178 w R i a z a n i u, gdzie stanowiliœmy „sastaw trietiej roty”,            a póŸniej  D i a g i l e w o.  Całš prawdę o Miednikach  i o losie naszych żołnierzy dowiedzieliœmy się od oficerów wyłapanych spoœród żołnierzy w Kałudze                    i dołšczonych do naszej 3 Kompanii AK w obozie w Diagilewie k/Riazania”.

Diagilewo 1945/1946. Zespół muzyczny obozu oficerskiego AK
(przy perkusji Stanisław Gorski)

Kiena. Kiena to wieœ i stacja kolejowa na linii Wilno – Mołodeczno.
23 kwietnia 1944 r. miaĹ‚a tu miejsce udana akcja bojowa oddziaĹ‚Ăłw UderzeÂniowego Batalionu Kadrowego – III batalionu 77 pp AK OkrÄ™gu NowogrĂłdzÂkiego. Zdobyto znacznš iloœć uzbrojenia: 1 lkm, 2 rkm-y, dwadzieÂścia kilka karabinĂłw, pistolet maszynowy, sporo broni krĂłtkiej, granaty i amunicjÄ™, w ktĂłre dozbrojono 2 kompaniÄ™ i pluton trzeciej. Akcja przeprowadzona zostaĹ‚a  bez strat wĹ‚asnych, a ludnoœć miejscowa nie doznaĹ‚a ĹĽadnych represji[11]. Trzy miesišce póŸniej,  tj. 29 lipca 1944 r., z tej stacji wywieziono internoÂwanych w Miednikach ĹĽoĹ‚nierzy WileĹ„skiego i NowogrĂłdzkiego OkrÄ™gĂłw AK.

Stacja Kiena. Obecnie przedostatnia stacja graniczna z Białorusiš. Fot. 2000 r.

Na mapce zaznaczono: Rudniki – miejsce przetrzymania po rozbrojeniu, Bogusze –
miejsce rozbrojenia dowódców wileńskich brygad, Miedniki – obóz internowania

            KaĹ‚uga. Pierwsze wzmianki o KaĹ‚udze moĹĽna znaleŸć w pismach Wielkiego KsiÄ™cia Litwy Olgierda, w ktĂłrych w 1371 r. nadmienia, ĹĽe miasto jest czasowo w rÄ™kach Litwy[12].

         W XIV w. KaĹ‚uga wchodziĹ‚a w skĹ‚ad udzielnego ksiÄ™stwa MoĹĽajÂskieÂgo. Kroniki wskazujš na kilkakrotne zmiany miejsca poĹ‚oĹĽenia miasta, wskutek wrogich napaÂści, poĹĽarĂłw i epidemii. StanowiĹ‚o ono pograniczny bastion dla obrony poĹ‚udniowo-zachodnich granic Starej Rusi przed LitwiÂnami, Polakami,  a póŸniej krymskimi Tatarami. W XV w., za Wasyla Ciemnego (syna Iwana III), KaĹ‚uga byĹ‚a częœciš skĹ‚adowš KsiÄ™stwa MoskieÂwÂskiego. Iwan III przekazaĹ‚ miasto swemu synowi Simeonowi i w okresie 13 lat (1505-1518) byĹ‚a ona niezaleĹĽna od Moskwy, stanowišc samodzielne, udzielne ksiÄ™stwo kaĹ‚uskie. W XVI w. do KaĹ‚ugi przybyĹ‚ Iwan GroÂźny jako gĹ‚Ăłwnodowodzšcy wojskami w pochodzie przeciw Tatarom. W pocz. XVII w. KaĹ‚uga byĹ‚a centrum powstaÂnia chĹ‚opskiego pod przyÂwĂłdztÂwem Iwana BoĹ‚otnikowa. W latach 1609-1610 Dymitr Samozwaniec II graĹ‚ tu rolÄ™ „kaĹ‚uskiego careÂwicza”. Zachowane komnaÂty z XVII w. bĹ‚Ä™dnie nazywane sš „domem Maryny MniszchĂłwny”. Podmiejski las sosnowy, tzw. TuszyĹ„ski BĂłr, wskazuje siÄ™ jako miejsce morderÂstwa SamozwaĹ„ca przez jego poplecznika, kniazia nogajskiego ApasĹ‚una Urysowa, po nieudanej prĂłbie opanowania Moskwy przez SamozwaĹ„ca. PóŸniej KaĹ‚uga połšczyĹ‚a siÄ™ w walce z interwentami. Miasto padaĹ‚o czÄ™sto pastwš poĹĽarĂłw. W 1622 r. poĹĽar strawiĹ‚ starš warowniÄ™, ktĂłrej juĹĽ nie odbudowano, wzniesiono nowš, w innym miejscu. W drugiej poĹ‚owie XVII w. powstaĹ‚ kaĹ‚uski Kreml z dwunastoma wieĹĽami, spĹ‚onšł w koĹ„cu tegoĹĽ wieku i nie zostaĹ‚ juĹĽ odbudoÂwany. Podczas kampanii napoleoĹ„skiej w 1812 r. KaĹ‚uga byĹ‚a gĹ‚ĂłwÂnym oÂśrodkiem formowania rosyjskiej armii i jej zaopatrzenia.^  W czasach carsÂkich KaĹ‚uga byĹ‚a miejscem zsyĹ‚ki. Na rozkaz Repnina[13], ambasadora Rosji w WarÂszawie (1764-69), aresztowano i wywieziono do KaĹ‚ugi czterech posĹ‚Ăłw Sejmu polskiego: biskupa krakowskiego Kajetana SoĹ‚tyka, biskupa kijowÂskiego JĂłzefa ZaĹ‚uskiego, hetmana polnego koronnego WacĹ‚awa Rzewuskiego i jego syna Seweryna, ktĂłry póŸniej zwišzaĹ‚ siÄ™ z Branickim, a w 1792 r. przystšpiĹ‚ do konÂfeÂderacji targowickiej. PóŸniej byli tu zesĹ‚ani: chan Szagin Girej (1786-87), suĹ‚tan MaĹ‚ej Kirgiskiej Ordy – Arigazi-AbduĹ‚-Azis (po 10 latach tutaj zmarĹ‚), dziaĹ‚acze komunistyczni A.W.Łunaczarski, Dobrochotow i inni. W latach 1914-1915 byĹ‚ tu zesĹ‚any zaĹ‚oĹĽyÂciel komuniÂstycznej partii Turcji – Mustafa Subchi.

Cerkiew Âśw. Kosmy i Damiana z 1794 r.
Rys. G.A.Woljeński, 1926 r. Znajdowała się w pobliżu kałuskich koszar.

        

         W KaĹ‚udze od dawna mieszkaĹ‚o duĹĽo PolakĂłw. ByĹ‚a to emigracja, sĹ‚uĹĽÂba wojskoÂwa, urzÄ™dnicy przenoszeni za poglšdy „wolnoÂściowe”, nie mĂłwišc o setÂkach zesĹ‚aĹ„cĂłw – więŸniĂłw i ĹĽyjšcych tu „na wolnej stopie” po powstaniach 1830 i 186l roku. NiektĂłrzy z nich pozostali w KaĹ‚udze na staĹ‚e. Do dzisiaj moĹĽna spotkać wÂśrĂłd kaĹ‚uĹĽan takie nazwiska, jak: Griniewscy, Łukomscy, Kossakowscy, Koncewicze, Mackiewicze, Jaworowscy, JastrzÄ™bscy itd. Polska spoĹ‚ecznoœć kupiĹ‚a dom w zauĹ‚ku Kukowym. Lew Gryniewski opracowaĹ‚ projekt przebudowy i jeszcze przed I wojnš Âświatowš otworzono koÂściół rzymsko-katolicki pod wezwaniem Âśw. Jerzego. Dla podkreÂślenia polskiego charakteru Âświštyni w gĹ‚Ăłwnym oĹ‚tarzu umieszczono kopiÄ™ obrazu Matki Boskiej CzÄ™stochowskiej. W okresie sowieckiej Rosji koÂściół zamkniÄ™to, umieÂszÂczajšc w jego pomieszczeniach skĹ‚ady bazy przedsiÄ™biorstwa „Rosgalanteria”. Ale juĹĽ w 1997 r. w KaĹ‚udze odbyĹ‚a siÄ™ konsekracja oĹ‚tarza w drewnianym koÂściółku, gdzie posĹ‚ugÄ™ duszpasterskš niosš polscy franciszkanie^[14].      

Plan Kaługi. Wydanie specjalne dla niemieckich wojsk inwazyjnych, Berlin 1941.

          

         361 zapasowy puĹ‚k piechoty.  Po przyjeÂździe do KaĹ‚ugi wcielono nas do   361 zapasowego puĹ‚ku piechoty, wchodzšcego w skĹ‚ad 31 Dywizji MoskiewÂÂskiej Armii Czerwonej.

         Do KaĹ‚ugi wieziono nas w dwĂłch transportach kolejowych, kaĹĽdy po okoĹ‚o 50-60 wagonĂłw. Do wagonĂłw pulmanowskich (czteroÂosiowych) Ĺ‚adowano po 90 osĂłb, do dwuosiowych po 45 osĂłb. A wiÄ™c w jednym transporcie musiaĹ‚o jechać od 2.500 do 3.000 ludzi.

         Jedynym miarodajnym ÂźrĂłdĹ‚em, pozwalaÂjšcym na dokĹ‚adne odtworzenie struktury i kadry 361 zapasowego puĹ‚ku pieÂchoty, mogš być wojskowe archiwa Armii Czerwonej. DopĂłki sš one niedoÂstÄ™pne, trzeba opierać siÄ™ na innych ÂźrĂłdĹ‚ach. Dr Henryk Piskunowicz, ktĂłry dotarĹ‚ do niektĂłrych sowieckich ÂźrĂłdeĹ‚ dotyczšcych likwidacji wileĹ„skiej Armii Krajowej w okresie po 17 lipca 1944, ustaliĹ‚, ĹĽe rozbrajaniem zajmowaĹ‚ siÄ™ 86 puĹ‚k wojsk pogranicznych, dysponujšcy czoĹ‚gami i samolotami. Do Miednik trafiĹ‚o 4-6 tysiÄ™cy ĹĽoĹ‚nierzy, a od 1,5
do 2 tys. ĹĽoĹ‚nierzy uniknęło rozbrojenia. WiÄ™kszoœć z nich podjęła walkÄ™ z sowietami jako samoobrona  Armii Krajowej. Z raportu gen. NKGB Iwana Sierowa i gen. armii Iwana CzerniachowÂskiego, przedĹ‚oĹĽonego Stalinowi, wynika, ĹĽe rozbroÂjono ponad 6.000 ludzi (w tym 650 oficerĂłw i podoficerĂłw), z tego – wedĹ‚ug meldunku z 20.07.44 r. – okoĹ‚o 4.000 umieszczono w obozie miednickim, reszta byĹ‚a – jak okreÂślono – w „drodze”.

         Budynki koszarowe byĹ‚y rozmieszczone w kilku oddzielonych od siebie kompleksach, na północno-wschodnich peryferiach miasta. Stare „czerwone” koszary (z czerwonej cegĹ‚y) mieÂściĹ‚y dowĂłdztwo puĹ‚ku i dwa bataliony          w duĹĽym kilkupiÄ™trowym budynku. Na honorowym miejscu wystawiony zostaĹ‚ sztandar puĹ‚kowy, ktĂłremu przechodzšcy ĹĽoĹ‚nierze oddawali honory. Na placu apelowym z waĹĽnych powodĂłw gromadzono caĹ‚y puĹ‚k. „BiaĹ‚e koszary”, skĹ‚adajšce siÄ™ z kilku dĹ‚ugich parterowych budynkĂłw, pomalowanych na biaĹ‚o, byĹ‚y to wczeÂśniej prawdopodobnie garaĹĽe jednostki zmotoryzowanej lub stajnie. Od nich byĹ‚o niedaleko na poligon puĹ‚kowy. Zlokalizowano tu teĹĽ parÄ™ batalionĂłw. Jeden, tzw. „zabuĹĽaĹ„ski”, mieÂściĹ‚ siÄ™ w budynku poszkolnym, drewnianym, parterowym, zbudowanym w podkowÄ™ o ciasnym  podwĂłrzu.  Brak byĹ‚o miejsca   na  kuchniÄ™.  Ĺ»oĹ‚nierze  batalionu „zabuĹĽaĹ„skiego” chodzili wiÄ™c do jadalni ogĂłlnej, wydajšcej posiĹ‚ki pod goĹ‚ym niebem. DuĹĽy murowany budynek, poĹ‚oĹĽony miÄ™dzy „czerwonymi” i „biaĹ‚ymi” koszarami, mieÂściĹ‚ tzw. Â„sanczast’”. Zgromadzono tu chorych, gĹ‚Ăłwnie na dyzenteriÄ™ i Âświerzb. Ĺ»oĹ‚nierze ci odbywali normalne ćwiczenia w zĹ‚agodzonej formie i zastosoÂwaniem diety (nie otrzymywali surowych ogĂłrkĂłw), chorzy na biegunkÄ™ mogli w czasie ćwiczeĹ„ oddalać siÄ™ „za potrzebš”.

         Ćwiczenia terenowe caĹ‚y puĹ‚k odbywaĹ‚ na pobliskim, rozlegĹ‚ym poliÂgonie. Wymarsz do zajęć miaĹ‚ specjalnš oprawÄ™. DowĂłdca puĹ‚ku dokonyÂwaĹ‚ osobiÂście przeglšdu caĹ‚oÂści, a potem poszczegĂłlne pododdziaĹ‚y realizowaĹ‚y swĂłj program szkolenia.

Schemat rozmieszczenia jednostek 361 zapasowego pp  w Kałudze
 (na podstawie rys. W. Czarneckiego)

         Relacja Remigiusza Szczęsnowicza:

Na poczštku wrzeÂśnia ustawieni zostaliÂśmy w ogromny czworobok na pobliÂskich bĹ‚oniach. W Âśrodku zbudowano maĹ‚e podwyĹĽszenie, na ktĂłre wkroczyĹ‚ podpuĹ‚koÂwnik gwardii JermoĹ‚ow, dowĂłdca 361 zapasowego puĹ‚ku piechoty. JuĹĽ poprzednio, z opowiadaĹ„ naszych sierĹĽantĂłw, wiedzieliÂśmy, ĹĽe jest on jednym z niewielu bohaterĂłw puĹ‚ku, ktĂłry dwa lata temu ulegĹ‚ zagĹ‚adzie. ByĹ‚o to pod Stalingradem. Kiedy 361 puĹ‚k miaĹ‚ wzmocnić obronÄ™ miasta i znalazĹ‚ siÄ™ na przeprawie, hitlerowskie lotnictwo przeprowadziĹ‚o zmasowany atak, rozbijajšc tÄ™ jednostkÄ™ doszczÄ™tnie.

Kilkunastu oficerĂłw, podoficerĂłw i szeregowcĂłw przedostaĹ‚o siÄ™ na piaÂszÂczystš Ĺ‚achÄ™, wynoszšc z pogromu sztandar puĹ‚ku. To, wedĹ‚ug radzieÂckich regulaÂminĂłw wojskowych, znaczyĹ‚o, ĹĽe puĹ‚k istnieje, a po uzupeĹ‚nieniu kadrowym znĂłw pĂłjdzie w bĂłj.  Nie wiem, dlaczego przez blisko dwa i pół roku tego uzupeĹ‚nienia nie byĹ‚o. KaĹ‚uga, zajÄ™ta przez wojska niemieckie na poczštku grudnia 1941 roku, juĹĽ w koĹ„cu stycznia 1942 r. byĹ‚a odbita. MoĹĽe to sprawa zniszczenia koszar, moĹĽe leczenie rannych ĹĽoĹ‚nierzy i oficerĂłw przecišgaĹ‚o siÄ™ w czasie, fakt, ĹĽe dopiero my, rozbrojeni ĹĽoĹ‚nierze Armii Krajowej z WileĹ„szczyzny, mieliÂśmy przywrĂłcić do ĹĽycia 361 zapasowy puĹ‚k piechoty Armii Czerwonej.

A teraz oto, na maĹ‚ym podwyĹĽszeniu, staĹ‚ dowĂłdca puĹ‚ku, a obok niego Ăłw ocalony na woĹ‚ĹĽaĹ„skiej Ĺ‚asze sztandar. PodpuĹ‚kownik JermoĹ‚ow byĹ‚ niskim, szczupĹ‚ym mężczyznš, ale nienagannie umundurowany, obwieszony medalami i odznakami prezentowaĹ‚ siÄ™ dostojnie i wĹ‚adczym spojrzeniem spozieraĹ‚ na szeregi tych dziwnych poborowych.

DowĂłdcy oddziaĹ‚Ăłw krzyknÄ™li „Smirno!”, a potem dali „spocznij”, a puĹ‚koÂwnik przemĂłwiĹ‚.

– Towarzysze poborowi! – krzyknšł, unoszšc siÄ™ lekko na palcach, a mnie siÄ™ zdawaĹ‚o, ĹĽe po tych „towarzyszach” nasze szeregi zgodnie zachichotaĹ‚y, czy teĹĽ westchnęły.

– ... PrzyszĹ‚a pora – cišgnšł puĹ‚kownik JermoĹ‚ow, nie zraĹĽony tym szmerem – ĹĽe z gromady oberwaĹ„cĂłw i niezdyscyplinowanej bandy przeksztaĹ‚cicie siÄ™ w ĹĽoĹ‚nierzy naszej wspaniaĹ‚ej, niezwyciężonej armii...

JermoĹ‚ow mĂłwiĹ‚ oczywiÂście po rosyjsku, nie wszystko rozumieliÂśmy dokĹ‚adnie, ale tak naprawdÄ™ nikt nie sĹ‚uchaĹ‚ jego przemowy, myÂślšc raczej o tym, co bÄ™dzie na obiad.

 A nasz dowĂłdca, zupeĹ‚nie powaĹĽnie, zapowiadaĹ‚ otrzymanie „doskoÂnaĹ‚ego umundurowania i uzbrojenia, intensywne szkolenie i aktywny udziaĹ‚ naszego puĹ‚ku w ostatecznym rozgromieniu faszystowskiego wroga”.

Nie wspomniaĹ‚ ani sĹ‚owem o naszej akowskiej przeszĹ‚oÂści, nie mĂłwiĹ‚ nic o armii Berlinga i Polsce, co znaczyĹ‚o, ĹĽe jesteÂśmy sowieckimi obywatelami przeÂznaÂczonymi do walki w sowieckich mundurach o to wymarzone i oczekiwane zwyciÄ™stwo nad Hitlerem.

I zapewne w tym momencie puĹ‚kownik widziaĹ‚ siebie na czele tego wojska, marzyĹ‚ o tym, aby zmazać stalingradzkš klÄ™skÄ™ i powieœć nas do zwyciÄ™skiego szturmu na Berlin.

A nam chciało się jeœć i płakać[15].

         Tego wštku naszego losu autorowi nie udało się zweryfikować, być może niedostępne dziœ archiwa tej jednostki odkryjš kiedyœ prawdziwe zamysły naszych mocodawców.

* * *

         Po odmowie zĹ‚oĹĽenia przysiÄ™gi w puĹ‚ku zaszĹ‚y radykalne zmiany.    Częœć naszych ĹĽoĹ‚nierzy zostaĹ‚a zdemobilizowana: puszczono do domu roczniki starsze – urodzonych powyĹĽej 1900 r. i mĹ‚odszych od 1928 r. oraz wszystkie kobiety, ktĂłrych byĹ‚o okoĹ‚o 50.

         Zaczęto zatrudniać nas do różnych prac, zarówno na rzecz jednostki,
jak i na zewnštrz. Po wywiezieniu do prac leÂśnych pod MoskwÄ™ przez jakiÂś czas nieduĹĽa grupa naszych pozostaĹ‚a w koszarach w KaĹ‚udze. Ich potem teĹĽ dowieziono do lasu. W lesie utworzono cztery robocze bataliony, ktĂłre rozmieszczono w lasach podmoskiewÂskich w rejonie Korobowskim, wzdĹ‚uĹĽ linii kolejowej, ktĂłrš wywoĹĽono eksploatowane drewno.        

   I batalion – 27 km  –	d-ca mjr Sas. Adres: Moskowskaja obłast', Korobowskij rejon, wieœ Malejcha, poczta polowa 36990  „Ż”.
  II batalion – 47 km –	d-ca kpt. Sielewiorstow; w pobliżu wsi: Prudy, Obuchowo i Charłampajewo; najdalej wysunięty.
III batalion – 32 km  –Â	tworzyli go ĹĽoĹ‚nierze pochodzšcy z terenĂłw Polski centralnej, stšd zwano go „warszawskim”, w ÂŚredniakowie.
IV batalion – 39 km  –	opodal, jak mówiono, za rzeczkš, około III bat. Adres: Moskowskaja obłast', Korobowskij rejon, Œredniakowo, pocz. pol.  36990 F.

         Struktura tych batalioÂnĂłw byĹ‚a inna, miaĹ‚y wiÄ™cej kompanii (tzw. „rot”) – 6  i wiÄ™cej. DuĹĽej zmianie ulegĹ‚a teĹĽ obsada kadrowa pododdziaĹ‚Ăłw. DowĂłdcami plutonĂłw byli sowieccy podoficerowie, na ich zastÄ™pcĂłw („pomkomwzwod”) wyznaczeni zostali nasi polscy koledzy.

         Wszystkie bataliony same musiaĹ‚y przygotować sobie pomieszczenia w zieÂmiankach. Inne pomieszczenia jak ambulatorium, skĹ‚ady magazynowe byĹ‚y podobnymi budowlami. Wyjštkowo kuchnie miaĹ‚y charakter „nadziemÂny”, zbudowane byĹ‚y z bierwion-okršglakĂłw.

         Wspomnieć warto o jeszcze jednym ciekawym przypadku. Już w czasie, kiedy pracowaliœmy w lesie, dołšczono do naszych batalionów Białorusinów, mieszkańców Wileńszczyzny, którzy – podobnie jak my – odmówili złożenia sowieckiej przysięgi, twierdzšc, że sš obywatelami polskimi. Jeden taki pluton naszych współobywateli był w I batalionie. Trzymali się oni odrębnie        i trochę inaczej się zachowywali. Nasi chłopcy niepotrzebnie ironicznie przezywali ich „amerykańcami”. Kiedy zaistniała możliwoœć powrotu             do Polski, oni z niej nie skorzystali, chcieli wrócić do swoich domostw                 i rodzin na Kresach. To jeszcze jeden przykład  tragicznych losów obywateli II Rzeczypospolitej.

 

Kadra  pułku.  Dowódcš pułku był pułkownik  gwardii  Jermołow                    (wg Tadeusza Ginki – Jarmułow). Postać ciekawa, godna szerszego ujęcia. We wspomnieniach nasi żołnierze oceniali go jako doœwiadczonego i dobrego dowódcę wojskowego. Był wymagajšcy nie tylko w stosunku do nas,              ale przede wszystkim wobec sowieckiej kadry pułkowej. Wyczuwaliœmy jego intencje – chciał jak najlepiej przygotować nas do walki z wrogiem. Dzielił nas, obowišzujšcy w armii sowieckiej, olbrzymi dystans między wyższym oficerem a szeregowym. Z dowódcš pułku wišże się przypadek, jaki miał miejsce w czasie jego inspekcji w pomieszczeniu plutonu naszych lekarzy.

„Dniewalnym”– sĹ‚uĹĽbowym byĹ‚ tego dnia „TopĂłr” – CzesĹ‚aw Budrewicz. Jako oznakÄ™ wĹ‚adzy miaĹ‚ przy pasie bagnet bez pochwy („sztyk”), zawieszony na sznurku. Wchodzšcy poczet „kamandirĂłw” z dowĂłdcš puĹ‚ku powitaĹ‚ jak naleĹĽy, salutujšc sĹ‚uĹĽbowo i raportujšc: ŤDniewalny 2-wo bataliona bajec BudrewiczĹĄ. PuĹ‚kownik odwrĂłciĹ‚ siÄ™ na piÄ™cie i idšc korytarzem zaglšdaĹ‚ do kštĂłw i szaf kontrolujšc czystoœć. Tego dnia byĹ‚o wyjštkowo czysto i nie moĹĽna byĹ‚o do niczego siÄ™ przyczepić, toteĹĽ kazaĹ‚ odsunšć szafÄ™ i pocišgnšwszy palcem po gzymsie Âściany surowo Âścišgnšł brwi: ŤDniewalny, a czto eto?ĹĄ – ŤGriaÂź – tawariszcz padpuĹ‚kownikĹĄ. ŤNu wot, griaÂź, eto moĹĽet bytÂ’ w waszej polskoj armii, no w naszej Krasnoj Armii griazi nietĹĄ – pocišgnšł palcem pod nosem zaczerwionego ze zĹ‚oÂści CzeÂśka. I tu staĹ‚a siÄ™ rzecz niespotykana. ŤTopĂłrĹĄ bez sĹ‚owa zrobiĹ‚ przepisowe w tyĹ‚ zwrot i defiladowym twardym krokiem opuÂściĹ‚ towarzystwo. Reakcja byĹ‚a piorunujšca! Inspekcja przerwana, Czesiek            za niesubordynacjÄ™ zostaĹ‚ odprowadzony do aresztu. NastÄ™pnego dnia zostaĹ‚ wezwany przed oblicze majora dla zĹ‚oĹĽenia zeznaĹ„. Tu sprawÄ™ postawiĹ‚ jasno: podpuĹ‚kownik Âźle siÄ™ wyraziĹ‚ o polskiej armii, to armia sojusznicza, obraziĹ‚ w ten sposĂłb mnie jako Polaka i jako ĹĽoĹ‚nierza sojuszniczej armii. Nie trzeba byĹ‚o innych usprawiedliwieĹ„, bez sĹ‚owa zostaĹ‚ zwolniony                 z aresztu. StaĹ‚ siÄ™ bohaterem puĹ‚ku! Postawa ŤToporaĹĄ, zdaniem wĹ‚adz politycznych, nie mogĹ‚a być reakcjš zwykĹ‚ego ĹĽoĹ‚nierza, tylko oficera. RozpoczÄ™to penetracjÄ™ [...] szukajšc oficerĂłw. Coraz to kogoÂś proszono            do osobnego domku, gdzie urzÄ™dowaĹ‚ oficer NKWD,  na przesĹ‚uchanie”[16].

            Cała kadra oficerska i podoficerska była sowiecka, stanowiła ona około 10 % naszego  stanu. Dowódcš plutonu był młodszy oficer, dowódcš drużyny podoficer („sierżant”). Poza kadrš liniowš, już od kompanii, byli jeszcze oficerowie polityczni („politrucy”).

         Nie sposób imiennie przedstawić całej kadry. We wspomnieniach najczęœciej przewijajš się nazwiska lub przezwiska tych, którzy w jakiœ sposób odznaczyli się – pozytywnie lub negatywnie. Najwięcej krytycznych uwag wysuwano pod adresem „politruków”, którzy starali się wmówić nam sowieckš przynależnoœć i wzbudzać szacunek do sowieckiej ojczyzny.

         W opracowaniu jednego z naszych kolegów[17] jest spory fragment poœwięcony st. lej. Gusiewowi, który był zastępcš dowódcy ds. politycznych III batalionu:

„Typowa szczupła twarz inteligenta rosyjskiego. Rysy ostre, wyraz spokojny, oczy niebieskie, przenikliwe, z pewnš dozš dobrodusznoœci. Z takš samš dozš dobrodusznoœci przemawia, używajšc pryncypialnych argumentów, ogólnie uznawanych, unika szczegółów. Na kłopotliwe pytania daje odpowiedzi wymijajšce, nie patrzšc na pytajšcego, jakby dajšc do zrozumienia, że odpowiedŸ należy się wszystkim obecnym”.

         Gusiew wyjaœniał, że po odbyciu szkolenia wojskowego pójdziemy        na front, a może nawet skierowani będziemy do polskiego wojska. Teraz musimy się uczyć języka rosyjskiego, bo nie sposób, aby w Armii Czerwonej dla każdej  z l6 republik był osobny język (sowiecka sofistyka).

         Pomocnikiem Gusiewa byĹ‚ st. sierĹĽant, ktĂłry przed zajÄ™ciami czÄ™sto czytaĹ‚ komunikaty radiowe w formie skrĂłconej. ChwaliĹ‚ siÄ™, ĹĽe jest waĹĽniejszy   od Gusiewa. Być moĹĽe byĹ‚ agentem NKWD.

         W mojej pamięci, już z okresu pracy w lesie, utkwił obraz innego „politruka” – mł.lej. Skody, Żyda z polskich terenów. Po odczytaniu nam specjalnego rozkazu Stalina z okazji l maja 1945 r. kazał mi go streœcić. Przepisowo wstałem (zazwyczaj na zajęciach politycznych siedzieliœmy              na ziemi, po turecku) i odpowiedziałem mu po polsku. Zdumiony zapytał, dlaczego nie po rosyjsku. Odpowiedziałem  ze spokojem, że nie umiem.          On: ale odpowiadasz prawidłowo. Ja mu na to: ja rozumiem, ale nie umiem mówić po rosyjsku. Nie poniosłem jednak żadnej kary. Trzeba przyznać,          że nasz „politruk” był człowiekiem bardzo łagodnym i wyrozumiałym,             nie dopatrzył się w mojej odpowiedzi złoœliwoœci.

         Podobnych historii można by przytoczyć więcej. Wœród „politruków” byli różni ludzie, o różnym poziomie inteligencji i różnych temperamentach. Niektórzy byli bardzo ludzcy. Ale były i przypadki drastyczne, np. znęcania się nad poszczególnymi żołnierzami. Jeden z takich przypadków opisujš           w swoich wspomnieniach Tadeusz Ginko i Wiktor Iwanowski.                                                                                                                                                                                                                                                                                              

         ZdarzaĹ‚y siÄ™ przypadki wyjštkowo dziwnego i zaskakujšcego zachowaÂnia sowieckich oficerĂłw. W czasie zabawy, w klubowej sali, gdzie zaproÂÂszono miejscowych mieszkaĹ„cĂłw i pracujšcych okresowo w okolicy moskwiczan, do jednego z naszych chĹ‚opakĂłw – Janka Karyszkowskiego – podszedĹ‚ sowiecki oficer i poprosiĹ‚, aby zostawiĹ‚ mu popalić papierosa, ktĂłrym poczÄ™stowaĹ‚ go uczestniczšcy w zabawie moskwiczanin. Naturalnie ten nie odmĂłwiĹ‚, ale nie mĂłgĹ‚ zrozumieć, jak przeĹ‚oĹĽony – oficer – mĂłgĹ‚ prosić swojego szeregowca o resztÄ™ papierosa. Trzeba tu nadmienić,
że w tamtym czasie proœba do przygodnej, nieznajomej osoby o papierosa była czymœ całkiem normalnym, dla nas jednak, mimo trudnych warunków życia, był nie do przyjęcia brak poczucia własnej godnoœci. W naszym mniemaniu nasi Rosjanie w potocznym życiu nie grzeszyli kulturš bycia.

         Jan Karyszkowski przytacza teĹĽ inne zdarzenie. Jednemu z naszych chĹ‚opakĂłw udaĹ‚o siÄ™ zachować zegarek. KtĂłrejÂś nocy poczuĹ‚ on, jak ktoÂś manipuluje przy jego zegarku na rÄ™ce. OkazaĹ‚o siÄ™, ĹĽe sowiecki sierĹĽant usiĹ‚owaĹ‚ noĹĽem odcišć zegarek od paska. Czujny sen wĹ‚aÂściciela zegarka zmusiĹ‚ pechowego sierĹĽanta do wycofania siÄ™ bez upraÂgnionej zdobyczy.

         Sowiecka kadra towarzyszyła nam aż do granic polskich, do chwili naszego powrotu do kraju w 1946 r. Opuœcili nasze wagony na samej granicy,
za stacjš Żabinka. Zaraz po przekroczeniu granicy przejęły nas wojska Urzędu Bezpieczeństwa.

         Jestem przekonany o istnieniu wykazu skĹ‚adu przynajmniej podstawoÂwej kadry puĹ‚ku w archiwach wojskowych z okresu II wojny Âświatowej. Na  razie nie sš one nam dostÄ™pne, dlatego podajÄ™ tutaj tylko nazwiska osĂłb wymienianych  w publikowanych wspomnieniach:

mjr Danilenko                    Â	– z-ca dowĂłdcy puĹ‚ku do spraw politycznych,                byĹ‚ póŸniej w II batalionie,
kpt. BuĹ‚hakow                     Â	– z-ca dowĂłdcy puĹ‚ku do spraw liniowych;                    we wspomnieniach W.Iwanowskiego byĹ‚ z-cš dowĂłdcy III bat. ds. politycznych,
kpt.  Sas                                      Â	– d-ca I batalionu roboczego w lesie, na 27 kiloÂmetrze,
kpt. Sielewiorstow        Â	– d-ca II batalionu roboczego w lesie, na 47 kiloÂmetrze,
lej. Gawrygin	– byĹ‚ pogodnym i peĹ‚nym humoru mĹ‚odym czĹ‚oÂwiekiem, ale nieraz zdarzaĹ‚o mu siÄ™ „w wychaÂdÂnoj” (wolny od pracy dzieĹ„) kršżyć w okolicy obozu i wyĹ‚apywać chĹ‚opakĂłw, ktĂłrzy „urwali się” poza granice obozu. ZabieÂraĹ‚ im pasy i prowadziĹ‚ całš grupÄ™ na „gaubÂwachtę” (areszt w ponurej ziemiance). Pod samym aresztem rzucaĹ‚ im pasy i ze Âśmeichem dawaĹ‚ komendÄ™: „A nuka, do ziemlanek biegom!”,
st. lej. Gusiew               Â	– oficer polityczny w KaĹ‚udze,
st. lej. PaĹĽydajew              Â	– z-ca kombata, politruk, tĹ‚umiĹ‚ bunty niepoÂkornych,
st. lej. KasaĹ‚apowa          Â	– lekarka,
st. lej. Markowna Maria	– lekarka,
lej. MichajĹ‚ow                   Â	– d-ca 8. roty w KaĹ‚udze,
lej. Krysin	– sympatyczny i poczciwy; pozostaĹ‚o w  pamiÄ™Âci, kiedy to jeden z naszych chĹ‚opcĂłw kupione od miejscowej dziewczynki mleko zabraĹ‚ z buÂtelkš. Dziecko zalewaĹ‚o siÄ™ rzewnymi Ĺ‚zami, bo baĹ‚o siÄ™ wrĂłcić do domu. Krysin pomĂłgĹ‚ odszukać nieszczÄ™snš butelkÄ™, ktĂłrš oddaÂno maĹ‚ej, a ta, rozmazujšc pišstkš zasyÂchaÂjšce Ĺ‚zy, szczęœliwa pobiegĹ‚a do domu. Butelka dla tamtejÂszych ludzi byĹ‚a widocznie wielkim skarbem,
lej. Kudryn                                 Â	– „komrot” (d-ca kompanii) w I batalionie,
lej. Mukin                                    Â	– wedĹ‚ug niektĂłrych relacji okrutnik i sadysta, miaĹ‚ zastrzelić naszego ĹĽoĹ‚nierza w II roboÂczym bat. przy prĂłbie ucieczki i zostaĹ‚ za to przeniesiony  z   naszej  jednostki, inni przypiÂsujš ten przypadek innemu oficerowi,
mł. lej. Angiełow	– sympatyczny dwudziestoparoletni Ukrainiec, wysoki, o œniadej twarzy, z czarnym wšsikiem. Zawsze pogodny, wesoły, odnosił się do nas bardzo życzliwie,
mĹ‚. lej. MierkuĹ‚ow          Â	– d-ca plutonu w II batalionie, starszy wiekiem, oficer frontowy,
mĹ‚. lej. Skoda                           Â	– oficer polityczny w I batalionie roboczym, Ĺ»yd pochodzšcy z polskich terenĂłw,
starszyna Chain                   Â	– starszy wiekiem Tatar w plutonie naszych lekarzy,
starszyna Dobruckij     Â	– czĹ‚onek egzekutywy, komĂłrki partyjnej puĹ‚ku w aparacie polityczno-wychowawczym,                                                         Â
starszyna Sadawoj	– szef 4 roty III bat. rob., mĹ‚ody Ukrainiec – zaproszony na ÂświÄ™to Wielkanocy, poczÄ™stoÂwany przez naszych chĹ‚opcĂłw, miÄ™dzy innymi gdzieÂś zdobytš wĂłdkš, wykrzykiwaĹ‚ z entuzjaÂzmem: „Ach, charoszaja polska Pascha”!
st. sierĹĽant Jermakow   Â	– pochodziĹ‚ z Moskwy, chorowaĹ‚ na serce,
st. sierĹĽant  Buryn        Â	– d-ca plutonu w I batalionie,
st. sierĹĽant Abaszkin       Â	– w II batalionie, ostatnio dowodziĹ‚ druĹĽynš obsĹ‚ugujšcš  batpralniÄ™,
sierĹĽant Mirsajtow             Â	– szef kompanii (roty) w KaĹ‚udze,
sierĹĽant  AĹĽubajew        Â	– w KaĹ‚udze byĹ‚ w „sanbacie”, z pochodzenia Kazach lub innej narodowoÂści z poĹ‚udnioÂwych, azjatyckich republik Zwišzku, chodziĹ‚ z nami podkopywać ziemniaki z koĹ‚chozowego pola,        ktĂłre gotowaliÂśmy jako dodatkowy posiĹ‚ek,
sierĹĽant KinziguĹ‚ow   Â	– d-ca plutonu w III roboczym batalionie, Tatar, sĹ‚uĹĽbista, bezwzglÄ™dny wobec naszych chĹ‚opÂcĂłw,                 Â
sierĹĽant ŁamanowÂ	– zastšpiĹ‚ KinziguĹ‚owa, byĹ‚ ludzki, opiekuĹ„czy i lubiany przez ĹĽoĹ‚nierzy III roboczego batalionu,
sierĹĽant Kopczuk             Â	– d-ca plutonu w kompanii, ktĂłra pozostaĹ‚a                   w KaĹ‚udze, Ukrainiec.

Grupa żołnierzy z III roboczego batalionu z dowódcš roty (oficer w czapce)                                      i  dowódcš plutonu ( w jasnej bluzie). Nazwisk nie udało się ustalić.

SĹ‚uĹĽba zdrowia. Do KaĹ‚ugi razem z nami przywieziono internowanš w Miednikach sĹ‚uĹĽbÄ™ zdrowia[18] – okoĹ‚o 20 osĂłb. NaleĹĽeli do niej lekarze, miÄ™dzy innymi: dr Jan Brzozowski, dr MieczysĹ‚aw Pimpicki, dr Jan Rymian, dr Tadeusz Ginko, dr Eugeniusz Waszczuk, studenci medycyny i doÂświadÂczeni sanitariusze, jak: Bogdan Buchowski, Kajetan Kaczanowski, Jan MaĹ„kowski, StanisĹ‚aw Pietkiel, Witold TymiĹ„ski. WÂśrĂłd  nich znaleÂźli siÄ™ rĂłwnieĹĽ oficerowie: d-ca 24 Brygady BrasĹ‚awskiej Kazimierz Krauze-Wawrzecki i ppor. CzesĹ‚aw Budrewicz. Stanowili oni odrÄ™bny pluton. Mieli szczegĂłlne przywileje – nie chodzili na zajÄ™cia rekruckie, mogli zatrzymywać swoje buty, przyrzšdy lekarskie i medykamenty, pozwolono im wysyĹ‚ać paczki do domu, jak i otrzyÂmywać. Ku zdziwieniu mĹ‚odszej kadry sowieckiej nie ostrzyĹĽono ich „na zero”, tak jak pozostaĹ‚ych ĹĽoĹ‚nierzy. Natomiast wyĹĽyÂwienie mieli takie jak my, tzn. odczuwali silny niedobĂłr jedzenia. Dlatego kradzieĹĽe byĹ‚y na porzšdku dziennym. Kiedy nadarzyĹ‚ siÄ™ dyĹĽur w kuchni lub w magazynie ĹĽywnoÂściowym, korzystano z kaĹĽdej nieuwagi nadzoruÂjšÂcych. Oczy lustrowaĹ‚y półki, beczki, worki i zawsze udawaĹ‚o siÄ™ coÂś „zwÄ™dzić”. NajwiÄ™kszš zdobycz stanowiĹ‚ chleb, nosiĹ‚o siÄ™ go do kuchni w workach, pod nadzorem „sierĹĽanta”, czÄ™sto w towaÂrzystwie jeszcze dwĂłch „bojcĂłw”. Mimo to w niewyjaÂśniony sposĂłb „ginęły” drogocenne bochenki. Tajemnica polegaĹ‚a na tym, ĹĽe bochenek chleba chowano do kubĹ‚a z pomyÂjami, ktĂłry stawiano za drzwiami kuchni. Potem „nariad” (dyĹĽurny) wyjmowaĹ‚ bochenek, obkrawaĹ‚o siÄ™ skĂłrkÄ™ i dzieliĹ‚o miÄ™dzy „organizaÂtorĂłw”: uczestnicy czuli siÄ™ caĹ‚kowicie rozgrzeszeni z tego sposobu radzenia sobie.

         Na poczštku wrzeœnia „kryzys przysięgowy” przyczynił się do zmiany decyzji d-cy pułku w sprawie plutonu lekarzy – zabrano im przyrzšdy lekarskie, medykamenty i zaczęto zatrudniać przy różnych pracach,                jak: naprawianie dachów, noszenie cegieł z miasta, szyn kolejowych itd.               Aż wreszcie na Boże Narodzenie 1944 r. zostali skierowani do roboczych batalionów pracujšcych już od wrzeœnia w lesie. Tam poprzydzielano ich        do poszczególnych batalionów. Do I batalionu skierowano Witka Tymińskiego, do II – Jana Brzozowskiego i Jana Mańkowskiego, do III – Eugeniusza Waszczuka, do IV – Mieczysława Pimpickiego .

         W lesie czynnoÂści lekarskie speĹ‚niaĹ‚ gĹ‚Ăłwnie personel sowiecki, ktĂłry stanowiĹ‚y prawie same kobiety. KaĹĽda rota miaĹ‚a swego instruktora sanitarnego, ktĂłrego zadaniem byĹ‚ tzw. „przeglšd na W”: sprawdzenie, czy ktoÂś nie ma wszy. W takim przypadku delikwent kierowany byĹ‚ do Ĺ‚aÂźni                   i odwszawienia odzieĹĽy. Instruktor rano przyjmowaĹ‚ chorych, prowadziĹ‚ ich do lekarza. Najczęœciej wystÄ™pujšce zachorowania to biegunka, dyzenteria, ktĂłra w ostrej formie przechodziĹ‚a w krwawš oraz Âświerzb. Chorych zabieÂrano do izolatora. Kurowanie Âświerzbu polegaĹ‚o na smarowaniu roztworem dziegciu z siarkš. Smarowano caĹ‚e ciaĹ‚o przez okres 10 dni, nastÄ™pnie kuracjusze szli do Ĺ‚aÂźni, po ktĂłrej oceniano wynik terapii. JeĹĽeli ranki byĹ‚y zaschniÄ™te, delikwent mĂłgĹ‚ wrĂłcić do swego plutonu. JeĹĽeli jeszcze krwawiĹ‚y, kuracjÄ™ kontynuowano. W bardzo powaĹĽnych przypadkach chorych kierowano do szpitala. ByĹ‚ on urzšdzony skromnie, ale czysto
i z dobrym wyĹĽywieniem. KaĹĽdy taki pobyt przynosiĹ‚ bĹ‚ogosĹ‚awionš ulgÄ™ w naszym ciężkim ĹĽyciu.

         Ja również miałem to szczęœcie. Przebywałem przez krótki czas                  w kałuskim szpitalu wojskowym. Miało to miejsce pod koniec listopada             i na poczštku grudnia 1944 r. Zresztš wszyscy korzystajšcy z tej instytucji chwalili jš. Np. W. Iwanowski wspomina: „Przed wywiezieniem nas do lasu leżałem w szpitalu wojskowym w Kałudze. Właœciwie było mi tam całkiem nieŸle [...]. Pobyt  w szpitalu można nazwać sielankš”[19].

            Los większoœci chorych nie był jednak tak sielankowy. Oto fragment relacji Zbigniewa Roguskiego[20]:

„Na twarzy dostałem liszajów, cała była pokryta strupami. Zachorowałem      na nadkwasotę. Œlina zbierała się w ustach  i nie mogłem tego powstrzymać, szło to z żołšdka i w końcu wymiotowałem. Poszedłem do Ťsan-czastiť, lekarka st. lej. Kasałapowa  stwierdziła, że jestem markierantem i kazała iœć do pracy. Na poczštku lutego 1945 r. przyszła nowa lekarka – st. lej. Maria Markowna. Udałem się do niej. Widocznie musiałem być już bardzo wycieńczony, gdyż od razu wyznaczyła mi funkcję Ťdniewalnegoť, najpierw w Ťsan-czastiť,  a po jakimœ czasie w ziemiance plutonu. Teraz było trochę lżej. Wprawdzie jedzenie dalej było takie samo, ale nie musiałem iœć             do wyrębu lasu.

W tym czasie pojawiĹ‚a siÄ™ w obozie jakaÂś dziwna epidemia. NiektĂłrzy             po zjedzeniu obiadu czy kolacji dostawali silnej goršczki, tracili przytomÂnoœć, po oddaniu moczu i kaĹ‚u konali. ZdarzyĹ‚o siÄ™ kilkanaÂście takich wypadkĂłw. Zanim czasem zdšżyliÂśmy zawiadomić lekarza, byĹ‚o juĹĽ po wszystkim. Jako „dniewalny” musiaĹ‚em zabierać zwĹ‚oki, przenosić je        do pustej ziemianki. Nieraz prosiĹ‚em kolegĂłw o pomoc, ale chÄ™tnych nie byĹ‚o. BraĹ‚em wiÄ™c nieboszczyka pod pachÄ™, kĹ‚adĹ‚em sobie na biodro i  wynosiĹ‚em go.        W ten sposĂłb zmarĹ‚o kilkunastu naszych chĹ‚opcĂłw.

Po miesišcu znowu zmieniĹ‚a siÄ™ lekarka. Nowa, z pochodzenia Tatarka, mĹ‚. lej. (nazwiska juĹĽ nie pamiÄ™tam), skierowaĹ‚a mnie ponownie do pracy w lesie. NazywaliÂśmy jš ŤOsaĹĄ, poniewaĹĽ nie byĹ‚a opryskliwa i dawaĹ‚a zwolnienia      z pracy. Walonki miaĹ‚em stare, z dziurami na wylot, wiÄ™c odmroziĹ‚em duĹĽe palce u nĂłg. WyglšdaĹ‚y galaretowato, ostroĹĽnie owijaĹ‚em je onucami, aby nie zerwać paznokci. Lekarstw nie byĹ‚o. Jedynym lekarstwem na wszystkie dolegliwoÂści byĹ‚a ŤmargancowkaĹĄ (calium hypermanganicum). Smarowano niš odmroĹĽenia, wrzody, stĹ‚uczenia, bĂłle krzyĹĽa itp. –  i do roboty. Powszechnš plagš byĹ‚y owrzodzenia. Mnie teĹĽ one nie ominęły. WyskakiÂwaĹ‚y w różnych miejscach ciaĹ‚a. Jeden wyrĂłsĹ‚ mi na ramieniu. Kiedy raz w nocy zerwano nas do Ĺ‚adunku wagonĂłw, powiedziaĹ‚em sierĹĽantowi,
że nie jestem w stanie nosić kloców. Ponieważ odmówiłem wykonania rozkazu, dał mi trzy dni aresztu na tzw. Ťgaubtwachcieť”.

         Wypada wspomnieć, że w takich przypadkach z wielkš pomocš przychodził Kajetan Kaczanowski – podoficer sanitarny z OR KO, który był specem  od przecinania wrzodów i ich leczenia.

Polscy lekarze w Kałudze. Rys. Tadeusz Ginko.

            Pluton kobiecy. Kobiety, ktĂłrych byĹ‚o okoĹ‚o 50, tworzyĹ‚y odrÄ™bny, samodzielny pluton. MieszkaĹ‚y w koszarach, przy dowĂłdzÂtwie puĹ‚ku. ByĹ‚y – tak jak my – przemundurowane w zielone, baweĹ‚niane sowieckie sorty. DostaĹ‚y tylko spĂłdnice i zamiast kamaszy buty z cholewami (brezentowymi). Częœć z nich byĹ‚a zatrudniona jako med.-siostry. Po Â„kryzysie przysiÄ™gowym” wysĹ‚ano je na roboty rolne do koĹ‚chozu, a nastÄ™pnie zwolniono do domu wraz ze starszymi i najmĹ‚odÂszymi rocznikami, ktĂłre podlegaĹ‚y demobilizacji.

Przez dĹ‚uĹĽszy czas autorowi nie udawaĹ‚o siÄ™ zdobyć relacji od ĹĽadnej z nich. Wprawdzie w paru ĹĽoĹ‚nierskich relacjach byĹ‚y wzmianki o dziewÂczÄ™Âtach, ktĂłre byĹ‚y w Miednikach, a nastÄ™pnie w KaĹ‚udze, ale brakowaĹ‚o relacji bezpoÂÂśredniej. DziÄ™ki pomocy Janusza Bohdanowicza udaĹ‚o siÄ™ wreszcie uzyskać takš relacjÄ™, ktĂłrš w caĹ‚oÂści tu przytaczam.

Kazimiera  Paradowska – ur. 26.01.1923 r. w Wilnie, sanitariuszka 2 Brygady „Wiktora”, ps. „KaŸka”

Nasza  Brygada  zostaĹ‚a  rozbrojona  17  lipca  1944  r.            we wsi RakaĹ„ce, wczesnym rankiem. Tak wiÄ™c po radosÂnych przeĹĽyciach zwyciÄ™stwa nad okupantem, po tryumfalnej  defiladzie  w  Nowej   Wilejce,   gdzie  na  wszystkich domach Ĺ‚opotaĹ‚y polskie flagi, a tĹ‚um mieszkaĹ„cĂłw wiwatowaĹ‚ na naszš czeœć, stanÄ™liÂśmy wobec pytania: Co  dalej? A dalej uformowali nas nasi sojusznicy w czwĂłrkowš kolumnÄ™, obstawili konwojem z bagnetami  na broni i popÄ™dzili. UpaĹ‚ stawaĹ‚ siÄ™ coraz dokuczliwszy, a my bez jedzenia i picia brnÄ™liÂśmy piaszczystš drogš  w nieznane. DzieĹ„ siÄ™ koĹ„czyĹ‚, kiedy zaczÄ™liÂśmy wchodzić w Âśredniowieczne mury dawnego zamku w Miednikach KrĂłlewskich. Policzono nas i rozlokowano  w ogromnych stodoĹ‚ach. Sanitariuszki otrzymaĹ‚y domek z piÄ™terkiem, z poleceniem urzšdzenia w nim ambulatorium. ByĹ‚yÂśmy bardzo zmÄ™czone i gdzie ktĂłra staĹ‚a, tam padĹ‚a na podĹ‚ogÄ™ i zasnęła. Na drugi dzieĹ„ zobaczyĹ‚am, jak wielu nas byĹ‚o – stodoĹ‚y zapchane, pod stodoĹ‚ami leĹĽeli gÄ™sto nasi chĹ‚opcy, zabrakĹ‚o wszystkim miejsca        pod dachem. Obok naszego sanitariatu w maĹ‚ym domku stĹ‚oczono oficerĂłw. Naprzeciw sanitariatu chĹ‚opaki urzšdzili kuchniÄ™, na ÂświeĹĽym powietrzu, choć         tuĹĽ niedaleczko inna grupa kopaĹ‚a dĹ‚ugi i gĹ‚Ä™boki dół na latrynÄ™, ktĂłra bardzo szybko juĹĽ przelewaĹ‚a się  i dawaĹ‚a znać zapachem o swoim istnieniu.

            W sanitariacie, w pokoju od wejœcia  na lewo urzšdziłyœmy izbę przyjęć             i salkę opatrunkowš, na prawo – nasze spanie. Na pięterku ulokowali się lekarze. Kierownictwo saniatariatu objšł dr „ Jan” Ginko, wspaniały człowiek, serdeczny kolega. Wszystko było na jego głowie. Po paru dniach pracowałyœmy jak                   w prawdziwym szpitalu. Na „opatrunkowym” prym wiodły dwie doœwiadczone pielęgniarki – wysokie, smukłe dziewczyny, starsze od nas – nazywaliœmy                    je „Haliny i Sulimy”, bo każda z nich pracowała za dwie, albo i więcej. Ciche, delikatne. Rano i przed spaniem przed barakami odbywały się apele i na komendę dr Ginko: „Do modlitwy” – odmawiałyœmy pacierz i œpiewałyœmy „Wszystkie nasze dzienne sprawy” i „O Panie, któryœ jest na niebie”. Niosła się ta pieœń modlitewna  daleko, wysoko, aż do nieba. A potem nie można było usnšć.  Co z nami będzie?                   Co zrobiš z nami? Traciłyœmy rachubę czasu, pojawiało się przygnębienie.               Aż pewnego dnia sowieckie władze obozu zarzšdzajš  miting. Przyjechali polscy oficerowie. Mundury ich były polskie, ale bardzo słabo mówili po polsku. Werbowali do Armii Berlinga. Nasi żołnierze wołali: „Wypuœcie gen. Wilka, my chcemy Wilka! Wilka!”. Oficerowie opuœcili nasz obóz, a my długo i ładnie œpiewaliœmy nasze partyzanckie, harcerskie i legionowe pieœni. Podnieœliœmy się       na duchu. W niedzielę nasi kapelani odprawili mszę  œw. i udzielili nam absolucji.

Jesteœmy gotowi znowu iœć w nieznane. W sanitariacie zrobili nam rewizję        i wyprowadzono za ogrodzenie obozu. Tam wyruszyły kolumny naszych chłopaków, a nam na łšczce urzšdzono drugš rewizję. W końcu czwórkami idziemy piaszczystš drogš, mijajšc żegnajšce nas wileńskie brzózki. Docieramy do stacji Kiena, gdzie czekały nas bydlęce wagony. Pada komenda: „Na kolana!”. Klękamy przed wagonami, w œrodku składu pocišgu i po drewnianej pochylni wchodzimy                  do naszego wagonu. Robi się bardzo ciasno i kiedy drzwi zostały zamknięte, jest duszno. Cała podłoga wagonu zajęta, dziewczęta leżš jedna obok drugiej. Z lewej strony wagonu jest szeroka  na wzrost człowieka półka. Umieœciłam się pod samym okienkiem, obok mnie jedna z milszych dziewczšt Ada. I tak z przygodami upływała nam podróż. W Mińsku uprosiłyœmy naszych konwojentów o pozwolenie na noszenie wody do męskich wagonów. Dostałyœmy wiadra i nosiłyœmy wodę chłopcom             na każdym postoju. Przywództwo w naszym „cupe” objęła Sabina Kalinowska, wspaniała dziewczyna, opiekuńcza, odważna.

            Którejœ nocy nasz pocišg zatrzymał się. Usłyszeliœmy wojskowš orkiestrę, marsze i o dziwo krakowiaka. Wyładowaliœmy się! Okazało się, że w męskich wagonach sš chorzy na czerwonkę. U nas też chorujš Halina  i Sulima. Obie zostały zabrane do szpitala w Kałudze.

Na jutro 15 dziewczšt i ja dostałyœmy polecenie urzšdzenia szpitala chorym. Zaprowadzono nas pod konwojem do jakiegoœ baraku – umyłyœmy go                           z przerażajšcego brudu i urzšdziłyœmy dwie sale. Jeszcze podłogi dobrze nie wyschły, jak zaczęli napływać chorzy. Każdy z kocem pod bok i drugim                           do przykrycia się. Przybyli też nasi lekarze, oczywiœcie dr Ginko i inni.  Ze mnš pracowali dr Rymian, dr Tymiński i dr Pimpicki. Po pierwszym dniu pracy, wróciwszy do koszar, dowiedziałam się, że suterena, w której nas zainstalowano, nosi nazwę „wtaraja minamiotnaja rota” (2 kompania moŸdzierzy).

Po dwóch tygodniach szpital został zlikwidowany. Miano nas szkolić jako kierowców, ale nie było samochodów do nauki jazdy. Przez krótki okres dysponowałyœmy ogromnym traktorem, do którego  takie małe osoby jak ja  wchodziły po drabinie. Kierownica była rozmiarów jak duża balia. Brakowało ršk, aby jš ujšć. Odmówiłyœmy tej nauki. Zaczęła się „strajawaja podgatowka” (musztra).Pewnego dnia zaprowadzono nas  do łaŸni, nasze ubrania zabrano           do dezynfekcji, a nam po kšpieli wydano sowieckie mundury.

Za parę dni kazano przyszyć do furażerek sowieckie gwiazdki. Na znak protestu tego dnia nie przyjęłyœmy posiłków. Wtedy oni wsadzili na „odwach” Sabinę i Ignasię – do czasu aż założymy gwiazdki. Na następny dzień nasi chłopcy dostali również gwiazdki. Do ich założenia zostali przymuszeni różnymi szykanami.

Teraz od rana do obiadu dostawałyœmy „w koœć” intensywnš musztrš                   i innymi ćwiczeniami.

Przygotowywano nas do jakiejœ parady. Okazało się, że szykowano nas           do uroczystoœci złożenia przysięgi wojskowej. Stanowczo odmówiłyœmy. Nie pomogły żadne perswazje, proœby, ani groŸby. Było to ogromne zaskoczenie dla naszych sowieckich dowódców. Nastšpił radykalny przełom. Zabrano nam nowe umundurowanie, wydano jakieœ „podarciuchy”. Nas dwoma ciężarówkami wywieziono do pracy na „podsobnoje chaziajstwo”. Był już wrzesień, pracowałyœmy przy kopaniu kartofli, a nawet budowałyœmy œwiniarnik i stodołę. Stodoła okazała się ponad nasze siły. Była to budowla duża, wysoka, a materiał budowlany – to stare podkłady kolejowe, jako zaprawa glina wymieszana z końskim nawozem i zgrabionymi liœćmi. Było zimno, padał dokuczliwy deszcz. Odmówiłyœmy pracy. Czekała nas kara, ale w Kałudze zabrakło w koszarowej kuchni kapusty, więc skierowano nas  na olbrzymie pole z tš jarzynš.  Głowy kapusty były duże, dorodne i ciężkie, po nocnych przymrozkach oblodzone, noże do wycinania byle jakie, już po południu miałyœmy na dłoniach krwawe pęcherze, które przy pracy pękały i sprawiały dotkliwy ból. W szałasach, w których spałyœmy, pod jednym kocykiem, na gołej trawie nie można było usnšć. Zmarznięte, niewyspane zapadałyœmy na zdrowiu.

Postanowiłyœmy nie wyjœć do pracy, jeżeli nas nie ulokujš w jakimœ ludzkim pomieszczeniu. Naszymi dowódcami byli dwaj lejtenanci –  oni wysłuchali naszych protestów. Pięknie po rosyjsku mówiła jedna z naszych koleżanek „Wiosenka”, osoba około 40 lat, z zawodu felczer, jej rzeczowa argumentacja została przyjęta         i na czele z naszymi opiekunami udałyœmy się do zabudowań kołchozowych.             Na nasz widok pozamykały się wszystkie drzwi, ale jest takie zaklęcie, które                          je kolejno otwierało. W ten sposób do każdego domostwa została wepchnięta czwórka polskich dziewczšt. Odżyłyœmy – w domach było ciepło i czysto!

Pod koniec miesišca przybyły dwie ciężarówki, a na nich nasi żołnierze, którzy przyjechali nas „ wyzwolić”. Nasz lejtinant Szaœcin odczytał na kapuœcianym polu rozkaz dzienny, podajšc informację, że kobiety zostajš zwolnione z obozu              i majš być odesłane do miejsca zamieszkania (żytielstwa). Szalałyœmy z radoœci! Tylko nasz „starszyna”, powiedział:

„Ja też się cieszę z wami, ale myœlę, że lepiej Wam tutaj, bo o tym wie cały œwiat. A w Wilnie przyjdzie ktoœ, co powie chodŸ z nami i wtedy już nikt o tym nie będzie wiedział”.

Jego słowa okazały się prawdziwe. Prawie wszystkie sanitariuszki                   i łšczniczki, które wróciły z Kaługi, zostały w Wilnie do końca 1944 r. aresztowane. Wiele z nich otrzymało wieloletnie wyroki, a losy ich były bardzo różne.

            W Kałudze było nas 48 kobiet. Wiele z nich już nie żyje. Wspominam                je z bólem serca. Przede wszystkim Sabinę Kalinowskš-Korejwo, która patronowała nam do ostatnich dni swego życia.

            Tuż przed drukiem ksišżki nawišzałem jeszcze jeden kontakt, mianowicie z Zofiš Rykowskš-Cholewinš, która powiększyła wykaz dziewczšt z Kaługi.

                                    Zofia  Rykowska-Cholewina –  ur. 22.01.1925 r.

                  w Modlinie,  łšczniczka I batalionu „Zycha”,

     następnie IV batalionu  „Ragnera” 77 pp AK, 

     ps. „Zosia”, „Ewa”.

      Do 1945 r. mieszkała w Wilnie na Zwierzyńcu. Ojciec  brał udział w wyprawie na Kijów w 1920 r.              W 1940 r. zmarła jej matka. Od 194l r. angażowała się           w   pracę   konspiracyjnš,  jej  szefowš  była  Zosia  Dšb-

Biernacka. Po wsypie musiała opuœcić Wilno, wyjechała  do Szczuczyna i tam trafiła do batalionu „Zycha”, a następnie do batalionu „Ragnera”.                      Po rozbrojeniu osadzona została w Miednikach, a następnie wywieziona           do Kaługi, figurowała tam pod fałszywym nazwiskiem Orzecka.                      Po zwolnieniu z Kaługi ukrywała się w Wilnie przed poszukujšcym jš NKWD. Wreszcie wyjechała do Polski i osiedliła się w Sopocie. Tu zdała maturę  i wyszła za mšż. W latach osiemdziesištych zaangażowała się w ruch „Solidarnoœci”. Jej wnuk, urodzony w dniu rejestracji NSZZ „Solidarnoœć”,        za ojca chrzestnego  miał Lecha Wałęsę. Do 1999 r. pracowała jeszcze jako bibliotekarka.

         W obszernym artykule pod tytuĹ‚em „KaĹ‚uga” [21] opisaĹ‚a dzieje kobiet i dziewczšt osadzonych w obozie w Miednikach, ucišżliwy przejazd do KaĹ‚ugi, perypetie w czasie odbywania sĹ‚uĹĽby w 361 zapasowym puĹ‚ku piechoty, wreszcie  powrĂłt po zwolnieniu do Wilna.  W zakoĹ„czeniu artykuĹ‚u napisaĹ‚a:

„Zanim każda z nas pojechała w swoje strony, gdyż nie wszystkie byłyœmy        z Wilna – umówiłyœmy się  spotkać przed Katedrš. Następnego dnia na placu przed wileńskš katedrš, mieszkańcy mieli niecodzienny widok. Spotkanie    50-ciu kobiet i dziewczšt, ubranych ni to po wojskowemu, ni to po cywilnemu, każdš nadchodzšcš witajšce okrzykiem „pożałować” i przecišgłym „ooo!” Rozeszłyœmy się, przyrzekajšc spotkanie po wojnie w Miednikach. Niestety, nie było spotkań, ani nie było Miednik, zabrakło  i Wilna”.

            Z udziaĹ‚em Sabiny Kalinowskiej oraz Lusi RóżyĹ„skiej odtworzony zostaĹ‚ niepeĹ‚ny skĹ‚ad kobiecego plutonu z 361 zapasowego  puĹ‚ku piechoty w KaĹ‚udze.

  1. Sabina Kalinowska   Â	–	ps. „Sabina”, ur. 15.10.1925 r. w Lublinie.            ZamieszkaĹ‚a od 1927 r. w Wilnie. Wprowadzona do pracy w konspiracji przez swojš siostrÄ™ BarbarÄ™, poczštkowo w Garnizonie m. Wilna,                 od grudnia 1943 r. byĹ‚a łšczniczkš 3 Brygady „Szczerbca”. Po rozbrojeniu trafiĹ‚a do obozu            w Miednikach. Wywieziona do KaĹ‚ugi, przebyÂwaĹ‚a tu do chwili zwolnienia kobiet. W pamiÄ™ci uczestniczek pozostaĹ‚a jako jedna z najdzielniejÂszych, krzepišcych ducha caĹ‚ej „babskiej roty”. Jej mężem zostaĹ‚ Marian Korejwo, ps. „Milimetr”, z 3 Brygady „Szczerbca”.  ZmarĹ‚a   w GdaĹ„sku w 1998 r.
2. Wanda CejkĂłwna            Â	–	po mężu KiaĹ‚ka, koleĹĽeĹ„ska, pomocna  w kaĹĽdej potrzebie, zachowaĹ‚a siÄ™ w pamiÄ™ci jako najĹ‚adniejszy uÂśmiech „babskiej roty”  w KaĹ‚udze.
3. „Wiosenka”  NN.            Â	–	najstarsza w grupie, zawodowa pielÄ™gniarka, wspaniaĹ‚a tĹ‚umaczka z polskiego na rosyjski             i odwrotnie, potrafiĹ‚a w trudnych sytuacjach konfliktu z wĹ‚adzami obozu wyjœć obronnš rÄ™kš.
4. „Kozaczek” NN.             Â	–	niewysoka, brunetka, z nieodłšcznym papierosem w rÄ™ku, ktĂłra o 5 rano, na dÂźwiÄ™k pobudki,  odrywaĹ‚a gĹ‚owÄ™ od siennika i z sobie tylko wĹ‚aÂściwym rozĹ‚oĹĽeniem akcentu  mĂłwiĹ‚a: „jasna cholera...”
5. „Hajduczek” NN.            Â	–	wysoka, smukĹ‚a, powaĹĽna, ciemne bršzowe oczy            o kroju bizantyjskiej piÄ™knoÂści.
6. „Ignaœ” NN.                     Â	–	wspaniaĹ‚a dziewczyna, silna, wysoka, krĂłtko ostrzyĹĽona blondynka. OdwaĹĽnie, bez literackich ozdĂłb, za to z mÄ™skš prostotš mĂłwiĹ‚a kaĹĽdemu,    co naleĹĽaĹ‚o, nie wyłšczajšc oficerskiej wĹ‚adzy.  Sama wesoĹ‚oœć!
7. Teresa Kaczanowska     Â	–	ps. „Jedyna”, po mężu Kujawa, piÄ™kne zÄ™by, szparka miÄ™dzy gĂłrnymi jedynkami, miĹ‚a, dobra dziewczyna, przed rozbrojeniem byĹ‚a w l Brygadzie „Juranda”.   ZmarĹ‚a w Szczecinie.   Â
  8. „ Pšczek” NN.                Â	–	byĹ‚a z Brygady „Juranda”.
  9. „ Cyganka”  NN.          Â	–	TÄ™skniĹ‚a za swojš gitarš, na ktĂłrej graĹ‚a                   na „Jurandowych” wieczorach w partyzanckim lesie.
10. „Abisynka” NN.          Â	–	bardzo Ĺ‚adna, o duĹĽej kulturze bycia, byĹ‚a                   z siostrš Basiš i bratem Jurkiem.
11. Barbara Maruszewska  Â	–	siostra Krysi i Jurka Maruszewskich.
12. Ada  Banaszewska       Â	–	intelekt dowcipu, piÄ™kna sylwetka, dzieciÄ™ca mimiczna buzia, bardzo muzykalna.
13. BronisĹ‚awa PaĹ‚ubiĹ„ska    Â	–	ps. „Madelon”, kochana koleĹĽanka, zawsze pogodna, zawsze gotowa do pomocy. Jej mšż byĹ‚ rĂłwnieĹĽ w KaĹ‚udze.
14. Wanda AdamkowiczĂłwna  Â	–	tÄ™sknišca za domem.
15. Poraj-DoliĹ„ska            Â	–	cicha, serdeczna koleĹĽanka.
16. NarkiewiczĂłwna            Â	–	niewysoka, ciemnozĹ‚ote, faliste wĹ‚osy zaplataĹ‚a       w warkoczyki nad uszami. Sporo piegĂłw na buzi, ktĂłre dodawaĹ‚y jej uroku.
17. Lusia RóżyĹ„ska              Â	–	najdĹ‚uĹĽsze rzÄ™sy w „rocie”, powaĹĽna, zasadnicza, solidarna, lubiana.
18. Ania DÄ™mska z UBK      Â	–	III bat. 77 pp AK, blondyneczka, duĹĽe mšdre oczy, powaĹĽna, Âświetnie siÄ™ z niš rozmawiaĹ‚o, bardzo miĹ‚a koleĹĽanka.
19. „Kalina” NN.                  Â	–	dÂźwiÄ™czny sopran, stale ÂśpiewaĹ‚a, jej ulubiona piosenka to: „Przy drodze stoi biaĹ‚y dom”. MiĹ‚a, rozmowna, zadawaĹ‚a duĹĽo pytaĹ„.
20-21.  Halina i Sulima NN.  Â	–	obie profesjonalne pielÄ™gniarki z 2 Brygady, ciche, powaĹĽne, zawsze zapracowane.
22. Nusia NN.                    Â	–	najmniejsza, chodziĹ‚a w ostatniej czwĂłrce.            Nie byĹ‚o dla niej odpowiednich butĂłw, wszystkie byĹ‚y za duĹĽe, stšd cišgle miaĹ‚a obtarte nogi.
23. Kazimiera Ĺ»ejmo        Â	–	ps. „KaÂźka”, po mężu Paradowska, współautorka powyĹĽszej listy. Po zwolnieniu z KaĹ‚ugi i powroÂcie jesieniš 1944 r. do Wilna już  w grudniu 1944 r. zostaĹ‚a aresztowana przez NKWD,  a 10 marca 1945 r. wywieziona bez sšdu do Saratowa;                po drodze zachorowaĹ‚a na tyfus, przekazano              jš do wiÄ™zienia w MiĹ„sku, po wyzdrowieniu przewieziona do Wilna na Łukiszki, zwolniona               w sierpniu 1945.
24. Hanka Szyszko-Grzywacz	–	mieszkała w Katowicach.
25. Irena Nowaczyk                Â	–	z domu Roszczewska, ps. „Alina”, z I batalionu „Zycha”, w KaĹ‚udze jako Rogiecka.
26.  Zofia Rykowska-Cholewina Â	–	ps. „Ewa”, w KaĹ‚udze jako Zofia Orzecka.
27. Janina Piotrowska          Â	–	brak bliĹĽszych danych.
28. Stacha JuraĹ‚owicz          Â	–	z domu Rokicka, ps. „Basia”; po wojnie pozostaĹ‚a w Wilnie i tam mieszka.
29. Basia KarwatĂłwna         Â	–	brak danych.
30. Agnieszka  NN.               Â	–	brak danych.
31. Lala  NN.                        Â	–	brak danych.
32. „ZoÂśka”  NN.                 Â	–	wysoka blondynka.
33. Iza  NN.                         Â	–	mĂłwiono, ĹĽe byĹ‚a zakonnicš lub miaĹ‚a niš zostać.

        

        

Zaœwiadczenie jednostki wojskowej wydane Zofii  Orzeckiej  (Zofia Rykowska),                               że rozkazem z 23.09.44 r. została zwolniona z armii i udaje się  do miejsca zamieszkania.           Takie dokumenty dostały dziewczęta zwolnione z Kaługi.

Rewizje. Pierwsza rewizja zostaĹ‚a przeprowadzona w pištek, 28 lipca 1944 r., pod murami miednickiego zamku. Ĺ»oĹ‚nierze wojsk ochrony pogranicza,  w duĹĽej mierze pochodzenia azjatyckiego, niskiego wzrostu – jak ktoÂś okreÂśliĹ‚: „drobne postacie, o czarnych, skoÂśnych oczach, dzikie,                 o obojÄ™tnym wyrazie” – z niezwykłš zrÄ™cznoÂściš przeszukiwali rzeczy wyjÄ™te z chlebakĂłw i plecakĂłw. Odrzucali na bok wszystkie metalowe przedmioty:  brzytwy, ĹĽyletki, noĹĽe, ale i aluminiowe pudeĹ‚ka od mydĹ‚a, papiery, druki, ksišżki, dowody osobiste, medykamenty, bandaĹĽe, proszki od bĂłlu gĹ‚owy, aspirynÄ™ – wszystko na kupÄ™, bezĹ‚adnie. W KaĹ‚udze dopiero wyjaÂśniono,         ĹĽe „mogĹ‚a być to trucizna, taki proszek jeden czy drugi, nie wiadomo ...”

Oto jedna ze scenek. Oficerowie chodzš i przyglšdajš się robocie swoich chłopców. „Towariszcz lejtnant – mydło mi się zepsuje, zostawcie mi pudełko”. – „Bieri”. „A to ksišżeczka do nabożeństwa”. – „Moliszsia?”             – machnšł rękš. Rewizja skończona.

Rewidowani w pierwszej partii trafili  na złodziejskie ruchy skoœnookich chłopców. Na bok szły: zegarki, pierœcionki, a nawet obršczki. Dopiero interwencja pokrzywdzonych położyła kres grabieżom. Dokładne zrewidowanie ponad 4.000 ludzi w cišgu niecałych dwu dni nie było możliwe, stšd np. w jednym z wagonów na 45 osób zabrano zaledwie 2 noże  i l brzytwę, zostało jeszcze około 15 noży i l4 brzytew, toteż było czym wycinać różne otwory w wagonach, co nie uszło uwagi konwojujšcego. Wydał rozkaz: „Oddajcie noże i brzytwy! Inaczej będzie ponowna rewizja”. Na odczepnego oddaliœmy 4 najgorsze noże. Konwojent odszedł zadowolony.

Po przyjeÂździe do KaĹ‚ugi dowĂłdcy plutonĂłw przeprowadzali         rewizje osobiste. NiektĂłrzy robili to pobieĹĽnie, jakby dajšc do zrozumienia, ĹĽe wypeĹ‚niajš tylko rozkaz przeĹ‚oĹĽonych. PóŸniej – w zwišzku z przypadkami zamiany sowieckich gwiazdek na polskie orzeĹ‚ki – rewizje przeprowadzali dowĂłdcy rot. Kiedy trafiali przy okazji na nieregulaminowe przedmioty,        np. kšpielĂłwki lub inne „łachy”, konfiskowali je jako niepotrzebne sowieckiemu ĹĽoĹ‚nierzowi. KomuÂś w czasie rewizji z ksišżeczki do naboĹĽeĹ„stwa  wypadĹ‚ obrazek z Chrystusem. Oficer indagowaĹ‚: „To Wasz BĂłg?                    I wierzyÂcie w niego? ToĹĽ to tylko obrazek.” Nasz ĹĽoĹ‚nierz odpowiedziaĹ‚: „Obrazek tylko przypomina nam Boga, my nosimy go w sercu”. O dziwo!       Nie skonfiskowano ani obrazka, ani ksišżeczki do naboĹĽeĹ„stwa, z ktĂłrej           on wypadĹ‚.

Penetracja służb specjalnych. Jednš ze specyficznych cech systemu sowieckiego była systematyczna, zorganizowana, powszechna penetracja wszystkich zbiorowisk ludzkich.

Parutysięczna rzesza polskich żołnierzy, w większoœci ludzi młodych, wychowanych w duchu patriotycznym, gotowych do wszelkich poœwięceń budziła wielkš podejrzliwoœć organów sowieckich. Przy pomocy rozbudowanej sieci donosicieli, agentów i funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa starano się  więc wykryć najmniejsze odchylenia – nie tylko w działaniu, ale nawet           w myœleniu.

         Pierwszym krokiem naszych „opiekunów” było oddzielenie polskiej kadry oficerskiej i podoficerskiej od żołnierskiej masy. Przez bardzo długi czas sowieckie służby specjalne wyłapywały ukrywajšcych się oficerów             i podoficerów, a następnie wywoziły ich do specjalnych obozów.  W tym celu znacznie wczeœniej ulokowali w partyzanckich oddziałach wileńskich komunistów, między innymi Henryka Chmielewskiego i Szczepana Steca, oddelegowanych przez Zwišzek Patriotów Polskich[22]. Obaj w Kałudze otrzymali pracę w strukturach zaopatrzeniowych i zostali zwolnieni z udziału w ćwiczeniach wojskowych. Tych, którym udało się ulokować w kuchni, magazynach, stolarni, warsztatach naprawczych, żołnierze uważali  za szczęœciarzy, nie podejrzewano ich wtedy  o wysługiwanie się  NKWD. Nie oznacza to,       że każdy wykonujšcy takie funkcje musiał być  na usługach NKWD.

         Sowiecki system dla pozyskania współpracowników często posługiwał się metodš szantażu i zastraszania. O takich metodach pisał na przykład Witold Czarnecki[23]:

„Podoficer prowadzi mnie [...] gdzieœ do małego domku poza koszarami,       na skraju miasta. Wchodzę do pokoju, za biurkiem siedzi oficer, nagan             na biurku, jakieœ papiery. Mówi: ŤMy wsio znajem, masz w Wilnie matkę           i młodszego bratať. Podaje adres i inne szczegóły. Zastanawiam się, skšd       on to wie? Żšda współpracy, mówi, że koledzy się zmawiajš, chcš uciekać, co będzie traktowane jako dezercja z frontu itd. Wywijam się jak umiem, udaję durnia, mówię, że jestem wœród obcych, nikogo nie znam. Pada argument nie do obalenia: ŤNie podpiszesz, twoja rodzina pojedzie                 na Sybirť. Podpisuję wreszcie dla œwiętego spokoju jakiœ œwistek, myœlšc: Ťcałuj psa w nos!ť [...] Myœlę, że takich podpisów zebrano całš kolekcję,      bo wcišż kogoœ wyprowadzano”.

Witold w końcu zdecydował się na ucieczkę. Napisał kartkę do swej Mamy, że „siostrzeniec mojej cioci pewno na Boże Narodzenie będzie            w domu”. Około 10 grudnia ukrył się z dwoma kolegami w ruinach cerkwi. Następnie o zmroku dostali się na kałuski dworzec kolejowy. Tu rozdzielili się, aby nie zwracać na siebie uwagi. Patrol wojskowy aresztował jednak Witolda i odstawił do koszar. Trafił do gaubtwachty. Wkrótce odbył się proces. Sšd polowy w składzie: oficer, podoficer  i szeregowy wymierzył karę – 7 lat łagrów.

Pominę opis pobytu Witolda w więzieniach sowieckich czy ciekawš charakterystykę sylwetek sowieckich więŸniów. Opiszę jednak sam epilog              tej sprawy. Po ogłoszeniu częœciowej amnestii z okazji zakończenia wojny       w sierpniu 1945 r. Witolda wezwano do biura łagru celem załatwienia formalnoœci zwolnienia. Kiedy wyraził on chęć wyjazdu do Lublina, usłyszał: „W Polszu nielzia!” Na pytanie, gdzie urodzony, odpowiedział: „W Sarnach”. – „Tak, ty Ruskij” – usłyszał. Wtedy zdębiał, zaczynał zdawać sobie sprawę,                         że wydostanie się  ze Zwišzku Sowieckiego nie będzie takie proste. Za radš życzliwego więŸnia-oficera podał jako miejsce docelowe Oszmianę. Dzięki temu dostał się do Wilna, następnie do Polski.

         Ciężka praca, głodowe racje żywnoœciowe powodowały u niektórych bunt i sprzeciw, a nawet odmowę podejmowania pracy. Taki przypadek opisuje Wiktor Iwanowski:

„[...] Oœwiadczyłem, że nie mam siły i pracować nie będę.  Inni przyłšczyli się do tej akcji. Ponieważ ja byłem organizatorem tego pomysłu, konsekwencje skupiły się oczywiœcie na mnie.  Cisza nocna, wszyscy œpiš jak zabici, nagle ktoœ mnie budzi, patrzę, a tu oficer-dowódca, gestem ręki pokazuje, żebym wstał i kładšc palec na ustach nakazał, żeby  zachowywać się cicho. Od razu otrzeŸwiałem, nadepnšłem Cygankowi na brzuch – ten przebudzony wyskoczył i rozdarł się wniebogłosy [...],  za chwilę obudziło się kilku następnych kolegów.

W naszym batalionie, i  nie tylko w naszym, cišgłe penetracje personalne systematycznie wyłuskiwały Ťniebłaganadziożnychť (niepewnych), a to          od „Łupaszki”, a to od „Ragnera”, a nawet jeszcze tych od „Kmicica” (którzy uszli z życiem). Penetracja była wynikiem pracy własnych kapusiów, których nie brakowało w żadnym œrodowisku. Ci Ťwyłuskaniť ginęli, rano stwierdzaliœmy,  że brakuje jednego lub kilku kolegów i już więcej ich nie widzieliœmy – była to oczywiœcie znana bolszewicka metoda.

[Jednego razu] oficer wyprowadził mnie, wychodzšc pierwszy, zarepetował pistolet i zaprowadził mnie do „kapliczki”. Była to ziemianka, znajdujšca się                na uboczu [...], gdzie siedział ppłk Bułhakow [...]. Zaczšłem składać meldunek. Przerwał mi krzyczšc:[...] ŤPracować ci się nie chce,  a więc nie zobaczysz już więcej ani ojca, ani matki, ani rodziny [...]. Wiem,                    bo sprzyjasz hitlerowskim bandytom, tak więc ty też jesteœ faszystš,                  a na takich my mamy sposobyť – prowadził monolog. Próbowałem coœ powiedzieć,  lecz natychmiast powtarzała się stara piosenka: odpowiadaj, milcz, dlaczego nie odpowiadasz, milcz itd. [...].  Do ziemianki wróciłem już bez eskorty [...]. Całkowicie załamany  siadłem obok Cyganka [...]. Postanowiliœmy zakończyć nieudany strajk i przystšpić do pracy”.[24]

         Forma fizyczna i psychiczna uwięzionych zależała od wielu czynników. Nie tylko od odpornoœci organizmu na niedożywianie, ale i od tego, jak kto był przygotowany do pracy fizycznej, a nawet jak daleko posuwał się                       w ryzykanckich poczynaniach dla zdobycia żywnoœci. To ostatnie polegało   na grupowym wyjœciu nocš ze strzeżonego obozu, dojœciu do najbliższego kołchozu, rozbiciu zamknięcia ziemianki, gdzie przechowywano żywnoœć,            i powrocie do obozu w sposób niezauważony przez strażników. Poza kilkoma kilogramami ziemniaków dawało to pewnoœć, że można przeciwstawić się trudnej sytuacji, w jakiej się znajdowaliœmy.

         Wspomnieć tutaj należy, że sporadycznie zdarzały się przypadki,            iż nasi chłopcy znajdowali się na usługach ciemiężycieli. W tak wielkiej zbiorowoœci zawsze znajdš się ludzie o słabym charakterze, chcšcy                   za wszelkš cenę poprawić swój byt kosztem innych. We wspomnieniach Kazimierza Kozłowskiego (III batalion) wymieniony jest „pomkomwzwod”  Giza. Był on prawš rękš d-cy plutonu sierżanta Kinzigułowa i znany                         był powszechnie jako œlepy wykonawca wszystkich rozkazów. Chłopcy obiecywali mu, że wyrzucš go z wagonu, jak będziemy wracać do kraju.            Ale jak wynika z relacji Bolesława Stockiego, Giza  podczas ucieczki został złapany i skazany na 10 lat ciężkich robót i nie wracał już razem z wszystkimi do kraju. Trudno  go obiektywnie osšdzić. Na pewno jest to jeden z wielu przykładów osobistych dramatów ludzkich w czasie wojny.

Ucieczki. Już w czasie rozbrajania niektórzy z naszych żołnierzy podejmowali próby przedostania się do Warszawy, gdzie właœnie trwała akcja „Burza”.

         Sporo prób ucieczek naszych chłopców miało miejsce zaraz                    po rozbrojeniu, kiedy prowadzono nas do obozu w Miednikach. Między innymi właœnie  wtedy uciekł mój brat Jerzy („Mur”), ja zaœ dałem się doprowadzić do miednickiego obozu.

         Na pewno nie wszystkie próby ucieczek były udane. Opowiadano             o bezwzględnoœci  konwojentów. Taki przypadek opisuje W. Iwanowski:

„Wkrótce staliœmy się œwiadkami pierwszej tragedii. Zaraz po rozpoczęciu marszu jeden z partyzantów (nazwiska jego nie znaliœmy) szybko odłšczył się     i zaczšł uciekać. W pogoń natychmiast ruszyło kilku konnych, dopędzili             go i zaczęli okładać pejczami. Na to podjechał [...] major, żołdacy rozstšpili się, a major wymierzył i strzelił do bezbronnego, następnie odjechał,
by za chwilę powrócić i oddać do leżšcego jeszcze kilka strzałów. Obraz ten przeœladuje mnie do dzisiaj [...].

Nie skończyło się  na jednej tragedii. W czasie gdy wszyscy zaabsorbowani byli morderstwem dokonanym przez bolszewików na partyzancie, inny chłopak wyrwał się do ucieczki  z drugiej strony kolumny wykorzystujšc nieuwagę eskorty. Był oddalony od kolumny jakieœ 50 metrów, gdy ruszyła za nim pogoń na koniach. On jednak zdšżył dopaœć terenu poroœniętego krzakami. Padło za nim kilka strzałów, po chwili z krzaków wyłonili się konni                      i z zadowoleniem orzekli: ŤNo i etowo swołacza toże ubiliť.  Po czterdziestu latach, na corocznym spotkaniu akowców całkowicie przypadkowo zeszliœmy na temat tamtej ucieczki i dokonanego przez NKGB morderstwa. I oto okazało się, że wcale Ťtowo swołacza nie ubiliť. Młodziutki, wówczas 16-letni partyzant, o pseudonimie ŤBończať, żyje do dzisiaj (prawdziwe nazwisko: Tadeusz Mieczkowski)”[25].

         W okresie przetrzymywania nas w Miednikach, mimo silnej straży, też zdarzały się ucieczki. Sam miałem okazję opuszczenia tego obozu przy pomocy mojej Mamy. Ale jak już nadmieniałem wczeœniej, były i sytuacje           odwrotne – mianowicie dobrowolnego przybywania do obozu młodych Polaków, pragnšcych w ten sposób uniknšć sowieckiego werbunku do armii.

         W tym zakresie brakowało jasnoœci, jak postępować. Dowodem może być zalecenie członka Komendy Głównej – legendarnego Stanisława Kiałki.          W swoich wspomnieniach pisze on:

„W pierwszym rzędzie posłałem wiadomoœć do chłopców, którzy zostali internowani w Miednikach, by uciekali. Zrobili to wszyscy z kompanii szkolnej 6 Brygady ŤKonarať  i ŤPrzerzutuť z miasta, którzy się tam dostali. Pozostał tylko jeden, który majšc matkę w Jugosławii, tš drogš chciał się przedostać na Zachód.”[26]

W czasie naszego pobytu w koszarach w Kałudze próby ucieczek były traktowane jako dezercja z armii. Złapanych sšdzono publicznie przed całym pułkiem. Wyroki były wysokie: od 10 do 15 lat ciężkich robót w łagrach. Niestety, ani losów skazanych, ani szczęœliwców, którym powiodło się,  nie udało się ustalić.

Jednš z takich ucieczek – bodaj ĹĽe pierwszš udanš – zrelacjonowaĹ‚ Zygmunt KĹ‚osiĹ„ski.[27] We wrzeÂśniu 1944 r., parÄ™ dni po odmowie zĹ‚oĹĽenia przysiÄ™gi na wiernoœć ZSRR, piÄ™ciu ĹĽoĹ‚nierzy pochodzšcych z miejscowoÂści  Smorgonie: Leon Birn, Tadeusz Dunowski („Ali”), Kazimierz Kosowicz („Kusy”), Zbigniew Radzikowski („Mruk”) i Roman SĹ‚awiĹ„ski („Szturlis”)  postanowiĹ‚o nie czekać niepewnego losu. UdaĹ‚o im siÄ™ opuÂścić koszary               i oddalić siÄ™. Dla zmylenia poÂścigu obrali kierunek północny. Maszerowali nocš, a o Âświcie odpoczywali w lesie, z dala od ludzkich siedzib. Po dziesiÄ™Âciu dniach marszu znaleÂźli siÄ™ nad rzekš Ugrš. Teren wczeÂśniejszych walk frontowych peĹ‚en byĹ‚ rozbitego sprzÄ™tu wojskowego,  a w Âświetle księżyca bielaĹ‚y ludzkie i koĹ„skie koÂści. Jeszcze parÄ™ razy przekraczali rzeki, najczęœciej wpĹ‚aw. Unikali linii kolejowych, strzeĹĽonych przez uzbrojone patrole. W koĹ„cu dotarli w okolice WiaÂźmy, a po dwudziestu kilku dniach          w okolice SmoleĹ„ska. W poszukiwaniu ĹĽywnoÂści, ziemniakĂłw z pĂłl, podzielili siÄ™ na dwie grupy. Niestety, nie spotkaĹ‚y siÄ™ one juĹĽ. „Ali” z „Mrukiem” zdecydowali siÄ™ maszerować rĂłwnieĹĽ za dnia. Wyniknęło to z koniecznoÂści przeprawienia się  przez Dniepr, ktĂłry najlepiej byĹ‚o pokonać pocišgiem towarowym. Na peryferiach SmoleĹ„ska przeĹĽyli chwilÄ™ grozy. GĹ‚odni                i zziÄ™bniÄ™ci zapukali do jednego z domostw, gdzie gospodyni ugoÂściĹ‚a ich         w kuchni mlekiem i ziemniakami. Przez uchylone drzwi zobaczyli mężczyznÄ™ w mundurze enkawudzisty, czyszczšcego rozebrany  na stole pistolet. Kobieta ofuknęła go, ĹĽe pobrudzi obrus i zamknęła drzwi. PodziÄ™kowali i czym prÄ™dzej opuÂścili goÂścinny dom. Ominšwszy przejazd kolejowy, na stacji rozrzšdowej, chyĹ‚kiem wdrapali siÄ™ do pustego wagonu-wÄ™glarki. Po drodze do wagonu dosiadĹ‚o siÄ™ kilku pogranicznikĂłw. O dziwo, nie zainteresowali siÄ™ dwoma „bojcami”, nawet dostali od nich po kawaĹ‚ku chleba. Po dwĂłch dniach dojechali do MoĹ‚odeczna, skšd blisko byĹ‚o już  do SmorgoĹ„, a wiÄ™c byli  w domu.

         Grupa „Kusego” natomiast została zatrzymana przez patrol wojskowy w okolicy Smoleńska. Oœwiadczyli, że skierowano ich z 361 pułku Armii Czerwonej do polskiej armii Berlinga, a odpowiednie dokumenty posiadajš ich dwaj koledzy, którzy się zagubili. Po paru dniach aresztu, ponieważ nie było zapewne możliwoœci sprawdzenia wiarygodnoœci ich oœwiadczeń,                 dostali z „wojenkomatu” skierowania do Lublina. Pojechali jednak do Wilna. Stšd Leon Birn i Roman Sławiński jednym z pierwszych transportów repatriacyjnych  przedostali się do Polski. „Kusy” miał mniej szczęœcia,             po paru dniach pobytu w Wilnie został zatrzymany na ulicy i aresztowany,                      a póŸniej tak jak wielu wileńskich akowców wywieziony za kršg polarny. Przetrwał wygnanie, wrócił do Polski w 1956 r. Główny bohater,  Zbigniew Radzikowski „Mruk” i opisujšcy tę pierwszš ucieczkę z Kaługi Zygmunt Kłosiński („Huzar”, „Dan”)  już nie żyjš.

         Najaktywniejsi chłopcy decydowali się na organizowanie przemyœlnych ucieczek, najczęœciej w małych grupach. Uczestnikiem jednej z takich udanych eskapad był Mieczysław Turek[28], ps. „Kmieć”. Był on zastępcš
d-cy 1 plutonu kawalerii Oddziału Rozpoznawczego Komendanta Okręgu (OR KO). Internowany w Miednikach zataił swój stopień podoficerski. Został wywieziony do Kaługi, a następnie zesłany do pracy przy wyrębie lasów podmoskiewskich.

         Pod koniec maja 1945 r. wszystkie bataliony robocze zelektryzowaĹ‚a wieœć o ucieczce trzech naszych ĹĽoĹ‚nierzy z III batalionu. Opowiadano, ĹĽe zawĹ‚adnÄ™li oni samochodem ciężarowym Zis-5, ktĂłrym zwoĹĽono z lasu drewno i dziÄ™ki temu nie zostali zĹ‚apani. Po 48 latach M.Turek tak zrelacjoÂnowaĹ‚ swojš ucieczkÄ™:

„Widzšc nasze beznadziejne położenie, brak zainteresowania naszym losem ze strony zachodnich sojuszników, po l maja 1945 r. podjšłem decyzję ucieczki na rodzinnš ziemię. W zwišzku z tym zaczęliœmy ze Stanisławem Tamulewiczem, byłym żołnierzem 3 brygady „Szczerbca”, gromadzić prowiant. Należy nadmienić, że znał on rzemiosło szewskie i potrafił                z powierzonego materiału wykonywać dla radzieckich oficerów z naszego batalionu buty z cholewami, tzw. Ťharmoszkiť.

Za swojš pracę otrzymywał dodatkowy chleb, kaszę, a czasami i konserwy.  Z okresu partyzantki posiadałem skrzętnie ukrywany w czasie licznych rewizji wojskowy kompas. W pewnej odległoœci od naszych ziemianek urzšdziliœmy schowek na gromadzone produkty. Do naszego zespołu przyjęliœmy jeszcze trzeciego żołnierza (niestety, nie pamiętam już jego imienia i nazwiska), był on bardzo religijny i cišgle żarliwie się modlił. Naszš ucieczkę zaplanowaliœmy w drugiej połowie maja, liczšc na lepszš, cieplejszš pogodę. Ustaliliœmy hasło: Ťidę gotować ziemniakiť,                       co nakazywało udanie się do naszego schowka z prowiantem, w którym mieliœmy już 3 bochenki chleba, 2 kg kaszy, 1 kg soli i parę mięsnych konserw. Jeden z naszych kolegów, pracujšcy w warsztatach samochodowych, wykonał nam  3 solidne noże. Któregoœ dnia przed 15 maja zauważyłem funkcjonariuszy NKWD, którzy podejrzanie penetrowali nasze ziemianki. Obawiajšc się, że chodzi o nas, planujšcych ucieczkę, zabrałem pospiesznie swój buszłat i powiedziałem dyżurujšcemu koledze: Ťidę gotować ziemniakiť z proœbš o przekazanie tej informacji Tamulewiczowi i trzeciemu naszemu koledze, których nie było w tej chwili w ziemiance. Bardzo szybko znaleŸliœmy się w trzech w umówionym miejscu [...], nie zwlekajšc ruszyliœmy według kompasu  na zachód [...].

SzliÂśmy przez kilka nocy, w dzieĹ„ wypoczywajšc zaszyci w gÄ™stwinie lasĂłw. ZĹ‚oĹĽyliÂśmy sobie solenne przyrzeczenie, ĹĽe nigdy ĹĽadnego z nas nie opuÂścimy, nawet gdyby ktoÂś zachorowaĹ‚, bÄ™dziemy oczekiwać do czasu wyzdrowienia,  aĹĽ bÄ™dzie mĂłgĹ‚ iœć. JeĹĽeli wpadniemy, to wszyscy razem,        we trĂłjkÄ™ [...]. Poczštkowo okolice byĹ‚y sĹ‚abo zaludnione, gdzieniegdzie natrafialiÂśmy  na koĹ‚choz lub sowchoz, ktĂłre ostroĹĽnie omijaliÂśmy. Po dwĂłch tygodniach nasze zapasy ĹĽywnoÂści siÄ™ wyczerpaĹ‚y, zaczÄ™liÂśmy podkradać, poczštkowo z pĂłl, najczęœciej ziarno i jarzyny. W jednym z koĹ‚chozĂłw udaĹ‚o nam siÄ™ ukraœć wiadro, w ktĂłrym rozcieraliÂśmy ziarno zboĹĽa i praĹĽyliÂśmy je zamiast chleba. W lasach napotykaliÂśmy na pociski, ktĂłre rozbrajaliÂśmy, gromadzšc w woreczku proch, ktĂłry sĹ‚uĹĽyĹ‚ nam do szybkiego rozniecania ognia. ByliÂśmy juĹĽ mocno umÄ™czeni, nogi opuchĹ‚e w kostkach, obuwie mocno nadwerężone. GĹ‚Ăłd zmuszaĹ‚ nas do radykalniejÂszych dziaĹ‚aĹ„: zabijaliÂśmy napotykane na pastwiskach zwierzÄ™ta koĹ‚choÂzowe: owce, czasami nawet krowÄ™ lub konia. Naturalnie tylko częœć miÄ™sa mogliÂśmy zabrać ze sobš, reszta zostawaĹ‚a na polu. Kiedy skoĹ„czyĹ‚a siÄ™ sĂłl, zapaĹ‚ki, zaczÄ™liÂśmy częœć zdobytego miÄ™sa odstÄ™pować koĹ‚chozowej ludnoÂści [...]. Do chaĹ‚up wchodziliÂśmy wieczorem, gdzieÂś na skraju wsi
i po załatwieniu transakcji jak najspieszniej oddalaliœmy się.

Raz w czasie swojej wędrówki trafiliœmy na pole minowe między lasami, przebyliœmy je z dużš ostrożnoœciš,  w odstępach  50-metrowych. Wreszcie dotarliœmy do rzeki Moskwy, około 30 kilometrów od stolicy. Przebyliœmy  jš wpław i za dwa dni znowu natknęliœmy się na tę rzekę [...].

Przed ucieczkš miałem około 300 rubli gotówkš, które służyły nam teraz            do opłacania różnych usług ludnoœci (dawałem  od 10 do 20 rubli), a więc zasób ten szybko się wyczerpał.

Zazwyczaj dłuższe przerwy robiliœmy w niedziele, wtedy odbywaliœmy generalne pranie, odpoczywaliœmy i nie zapominaliœmy o modlitwie. Kiedy dotarliœmy do Dniepru, byliœmy już bardzo wyczerpani, nawet dłuższe odpoczynki już nie wystarczały. I wtedy przypadek odmienił nasze wędrowanie – w jednym kołchozie zauważyliœmy trzy uwišzane łańcuchami łodzie. Po wielu trudach udało nam się jednš łódŸ uwolnić. Teraz przez osiem dni płynęliœmy, wypoczywajšc, ku Smoleńskowi. Od czasu do czasu przybijaliœmy do brzegu dla zdobycia żywnoœci i posilenia się.

Ta sielanka, niestety, została przerwana. Kiedy zbliżyliœmy się do dużego, żelaznego mostu, zauważono nas i próbowano zatrzymać, musieliœmy zawrócić i zrezygnować z wodnego œrodka lokomocji. Nie chcieliœmy już kontynuować dalszej drogi pieszo. Na jednym z kołchozowych pastwisk ujrzeliœmy stado niepopętanych koni. Wydawało mi się, że sš to nasze polskie konie, wyglšdały jakby były to kawaleryjskie konie spod siodła [...], sam pochwyciłem dwa konie, uważajšc to za rekwizycję wojskowš.               W następnym kołchozie zdobyliœmy wóz i uprzšż i tym zaprzęgiem dojechaliœmy aż pod Mołodeczno, gdzie sprzedaliœmy wóz, a następnie jednego konia. Pienišdze podzieliliœmy między sobš i rozstaliœmy się. Każdy udał się w swoje strony. Do Smorgoń dotarłem z jednym koniem, którego  też musiałem sprzedać.

Nasza ucieczka z podmoskiewskich lasów trwała szeœć miesięcy. Był to ogrom trudu, niewyobrażalny do pokonania przez człowieka. A jednak osišgnęliœmy to, co zamierzyliœmy  – byliœmy znowu na naszej wileńskiej ziemi jako ludzie wolni, chociaż kraj był ciemiężony.

Od razu nawišzałem kontakt z naszš akowskš konspiracjš w Oszmianie. Sytuacja była skomplikowana, większoœć ludzi zwišzana z działalnoœciš Armii Krajowej wyjechała do Polski. Złożyłem aż w trzech różnych komórkach konspiracyjnych zapotrzebowanie na kartę repatriacyjnš.                 O dziwo, otrzymałem trzy karty. Może to œwiadczyć o znakomitej działalnoœci naszych komórek konspiracyjnych.

W koĹ„cu 1945 r. wraz z 11 innymi akowcami opuÂściĹ‚em WileĹ„szczyznÄ™, aby prowadzić gospodarstwo rolne pozostawione przez rodzicĂłw w Polsce”[29].

Na przeĹ‚omie stycznia i lutego 1945 r. udanš ucieczkš okazaĹ‚a siÄ™ eskapada, pochodzšcego z Dyneburga (Łotwa), Henryka Szostaka                  (ps. „Edmund”) [30]. Ze swoim kolegš  (ps. „Jasny”) ukryĹ‚ siÄ™ w zaĹ‚adowanym drewnem wagonie, gotowym do odjazdu  do Moskwy. Podróż byĹ‚a ucišżliwa. W wagonie miÄ™dzy drewnem a drzwiami byĹ‚o bardzo maĹ‚o miejsca. Temperatura na zewnštrz okoĹ‚o –30⁰C, musieli czuwać na zmianÄ™, aby nie zamarznšć. Co l5 minut zmieniali siÄ™ – jeden spaĹ‚, drugi czuwaĹ‚, trwaĹ‚o to całš dobÄ™.  Do Moskwy dotarli zmarzniÄ™ci do szpiku koÂści. Tam najpierw zjedli na targowisku po trzy miski goršcej zupy. NastÄ™pnie metrem dojechali do BiaĹ‚oruskiego Dworca, skšd odchodziĹ‚y pocišgi w kierunku Wilna.           Do pocišgu nie byĹ‚o Ĺ‚atwo siÄ™ dostać. BiletĂłw na przejazd nie sprzedawano bez odpowiednich przepustek – przy wejÂściu na peron kontrolowano, przy drzwiach wagonu znĂłw byĹ‚a kontrola. Okrężnš drogš wyszli wiÄ™c                   na odpowiednie tory i wskoczyli do wagonu, kiedy pocišg byĹ‚ już  w biegu. Podróż do Wilna trwaĹ‚a okoĹ‚o tygodnia.

Chciałbym wspomnieć o jeszcze jednej ucieczce, opisanej obszernie przez Wiktora Iwanowskiego[31]. Zdecydował się on ze swoim bratem Tolkiem i dwoma kolegami, Wićkš i Wińkš, podjšć próbę ucieczki z Kaługi                 w miesišcu wrzeœniu. Wiktor jako specjalista od kładzenia asfaltu przywieziony został z prac w lesie do koszar w Kałudze. Po zebraniu zapasów żywnoœci, głównie sucharów, cukru, soli oraz zapałek i tytoniu zdecydowali się na ten ryzykowny krok. Od Kaługi starali się oddalić najpierw łódkš, płynšc rzekš Okš, póŸniej pieszo, unikajšc osiedli, bo wiedzieli, że za każdego złapanego zbiega czy dezertera obywatel Zwišzku Sowieckiego mógł dostać 1 pud mški  (16 kilogramów).  Po pokonaniu około 120 km dotarli  w okolice Kozielska i tu zostali zatrzymani przez wojskowy patrol. W brawurowy sposób wymknęli mu się z ršk, ale musieli rozdzielić się. Wiktor                        z postrzelonym bratem Tolkiem kontynuowali eskapadę ku wolnoœci. Pozostało im 29 zapałek, 4 paczki tytoniu  po 200 g, trochę soli. Szczegółowy opis przeżyć tej dwójki mógłby posłużyć za scenariusz do pełnego napięcia filmu. Pożywiali się głównie grzybami, ziemniakami i kapustš z pól kołchozowych, jarzębinami, żurawinami, a najczęœciej byli głodni. Koło Briańska zrozumieli, że pieszo nie dotrš do celu, więc zaczęli korzystać             z pocišgów. Parę razy natykali się  na kontrole, z których udawało się im wyjœć obronnš rękš. Kiedy już dotarli na polskie tereny, zrozumieli, że i tutaj sytuacja radykalnie się zmieniła. Lęk o własne życie, o losy najbliższych, lęk przed hitlerowska przemocš i przed rozbestwionš dziczš bolszewickš nie ominšł nikogo, a gwałty, rozboje, mordy stały się czymœ powszechnym.

Jednš z nietypowych ucieczek opisuje Mieczysław Rostkowski, który po wyjeŸdzie większoœci do podmoskiewskich lasów pracował w małej grupie w miejscowoœci Piasocznoj, około 50 km od  Kaługi[32]:

„Ogłoszono koniec wojny, ale o naszym zwolnieniu było cicho. Jeden               z naszych chłopaków zakochał się w miejscowej Rosjance, dróżniczce             na kolejowym przejeŸdzie. Któreœ nocy zakochana para i dwóch naszych chłopców zniknęli. Siedli do pocišgu i pojechali na zachód. Jechali jak tylko się dało najdalej, resztę drogi odbyli pieszo. Ona  w tej podróży odegrała  olbrzymiš rolę – sprawdzała przejœcia przez mosty na rzekach, zaopatrywała w żywnoœć zakupywanš za wczeœniej uzbierane pienišdze, otrzymywane           od rodzin naszych chłopaków. W końcu uciekinierzy szczęœliwie dotarli                         na Wileńszczyznę, ona została u rodziców swego ukochanego, chłopcy          jak najprędzej wyjechali do Polski.”

Nie wszystkie próby ucieczek kończyły się pomyœlnie. Czasami zbiegów łapano. Wtedy najczęœciej karano wysokimi wyrokami, zsyłano           do łagrów. W Kałudze odbywało się to publicznie, przed całym pułkiem,          w celu odstraszenia innych, o czym œwiadczy, opisany wczeœniej, przypadek Witolda Czarneckiego. Niektóre ucieczki z prac w lesie kończyły się tragicznie. Skazani na wieloletnie zsyłki nie zawsze powracali po latach odbywania kary. A groby ich pozostały bezimienne.

Była jeszcze inna kategoria ucieczek. W końcowej fazie naszego pobytu w lasach podmoskiewskich znaleŸli się zwolennicy szukania rozwišzania przy pomocy polskiej ambasady w Moskwie. Do Moskwy nie było daleko, a więc amatorom szukania tej drogi udawało się dostać                do naszego przedstawicielstwa. Tam przyjmowano ich bez większego entuzjazmu, grzecznie tłumaczono, że należy cierpliwie czekać na pozytywne załatwienie problemu i odsyłano z powrotem. Stšd powszechnie nazywano ich „ambasadorami”. Nie mieli oni wœród nas większego posłuchu. Traktowaliœmy ich jako tubę naszych „politruków”, czasami podejrzewaliœmy nawet, że sš po prostu ich narzędziem.

Według bardzo niepełnych i niepewnych danych, z Kaługi, a następnie                  z obozów leœnych uciekło około 250 osób, z których tylko częœć udało się formacjom NKWD złapać[33].

Gaubtwachta. System kar stosowanych przez naszych przełożonych służył podporzšdkowywaniu nas. Obejmował on:

ˇ kary porzšdkowe indywidualne i zbiorowe, tzw. „nariad w nie oczerdzi”, czyli sprzštanie poza kolejnoœciš, najczęœciej pomieszczeń koszarowych lub obozowych, a jeżeli miała to być kara bardziej dotkliwa –                       to pomieszczeń sanitarnych;

ˇ dodatkowe ćwiczenia, stosowane szczególnie dla wymuszenia posłuszeństwa,  np. za niewykonanie pieœni w języku rosyjskim pluton musiał biegać lub wykonywać inne forsowne ćwiczenia, powtarzano je aż do uzyskania zadowalajšcego efektu;

ˇ w czasie pracy w lesie, szczególnie w pierwszym okresie, nie zezwalano zakończyć roboty tym zespołom, które nie wykonały normy, skutkiem tego było nieotrzymanie normalnego posiłku;

ˇ tzw. „gaubtwachta”, zwana przez nas w skrócie „guba”, czyli kara aresztu œcisłego, odbywana w odosobnionym pomieszczeniu, bez żadnych wygód            i nie ogrzewanym, co było szczególnie dotkliwe zimš, z jednym posiłkiem dziennie.                       

A oto parę fragmentów wspomnień osób, które doœwiadczyły kary „gaubtwachty”. Zbigniew Roguski tak opisuje odbywanie kary „gaubtwachty”                 w II batalionie[34]:

„Areszt wyglšdał w ten sposób, że było to przedłużenie ziemianki                     l kompanii, po prostu był to dół o wymiarach 3 x 5 m, bez okna, przy drzwiach stał wartownik. Gdy ktoœ chciał się załatwić, stukał w drzwi, wartownik otwierał i szło się za płot. W tym czasie drzwi były otwarte                i wchodziło œwieże powietrze. Jedzenie dawano tylko jeden raz dziennie.             Ale chłopcy zrobili dziurę w ziemiance l kompanii do aresztu                         i po podniesieniu beleczki podawali mojš porcję, którš dostawał pluton.          W sumie więc nie było aż tak Ÿle. Nie chodziło się do ciężkiej pracy, siedzieliœmy lub leżeliœmy na piasku, bo nie było żadnej pryczy. Po trzech dniach sierżant przychodzi mnie zabrać i pyta z ironicznym uœmiechem: ŤDobrze się siedziało?ť Odpowiadam – ŤWyœmienicie!ť Wobec tego dał mi jeszcze dodatkowo trzy dni aresztu. W sumie odsiedziałem 36 dni. Były one już gorsze, bo póŸniej rudy kapuœ, nasz chłopak, który był Ťpomkom-wzwodemť w naszym plutonie, zjadał mojš porcję. Po powrocie do Polski       w Białej Podlasce dostał za swoje”.

O „srogim reżimie” gaubtwachty opowiada w swoich wspomnieniach Wiktor Iwanowski.[35] Karę tę zastosowano wobec chłopaka o pseudonimie „Cyganko”. Dostał on list, z którego dowiedział się o wielkiej tragedii: „ojca twego rozstrzelali bolszewicy, matkę wywieŸli w nieznanym kierunku, siostrę kilku ruskich zgwałciło i też wywieŸli”. Psychika młodego chłopaka nie wytrzymała, przestał w ogóle mówić, zobojętniał na wszystko, na nic nie reagował. Przestał jeœć, trzeba było go karmić. Nie pilnowany wychodził            i szedł za każdym razem na zachód. Po wyprowadzeniu z latryny                    też rozpoczynał swój „marsz na zachód”. Robił to zupełnie podœwiadomie. Sprawa nabrała rozgłosu. Wiktor Iwanowski, jego kolega, zawiadomił o tym dowódcę i lekarza batalionowego Tamarę. Dowódca zadecydował                          o pozostawieniu go na razie  w ziemiance, chłopcy otoczyli go specjalnš opiekš. W plutonie w zasadzie byli sami swoi, ale – jak wspomina Wiktor „porcje mu przysługujšce podkradały Ťhienyť”. Wreszcie sprawš zainteresował się sam ppłk Bułhakow, który nie wierzył  w chorobę chłopaka.

„Wizyta politruka w ziemiance była wydarzeniem niecodziennym. Dyżurny podał rozkaz „bacznoœć” i złożył raport o stanie liczebnym plutonu. Jedynym, który nie zareagował, był oczywiœcie ŤCygankoť. Siedział nieporuszony           na pryczy, na kolanach trzymał miskę z zupš, miałem go zamiar karmić. Politruk spytał: ŤA gdzież etot sumaszedszyj?ť (gdzie jest ten wariat?), któremu się nie chce pracować. W tym momencie ŤCygankoť nieoczekiwanie odwrócił się i chlusnšł w politruka miskš pełnš zupy. Oniemieliœmy, wprawdzie z odległoœci około  4 metrów nie trafił w głowę, lecz częœć lury zwanej zupš spoczęła na oficerskim enkawudowskim mundurze. ŤCygankoť  tymczasem usiadł, jak gdyby nic się nie stało. Bułhakow wyskoczył                  z ziemianki, a za chwilę wpadło do nas kilku ze straży i wywlekli ŤCygankať  na gubwachtę [...]. Nieszczęœnik nie stawiał żadnego oporu [...]. Na szczęœcie  do batalionu przybyła wizytacja. ŤCygankať, przeniesiono  do sanczasti, gdzie na 5 łóżek był tylko on. Tamara chorego objęła opiekš. Po pewnym czasie odwiedzajšc ŤCygankať zauważyłem pewnš poprawę w jego zachowaniu się, przebywał on jednak dalej pod stałym dozorem Tamary”.[36]

Tadeusz Ginko, który po odmowie współpracy z politrukiem, dostał się też na gaubtwachtę, opisał jš następujšco:

„Dwaj żołnierze wyprowadzili mnie pod karabinami na dwór. Szliœmy            w kierunku aresztu, który znajdował się niedaleko pomieszczeń nadzoru           i domków zajętych przez Ťnaczalstwoť.

Zostałem sprowadzony schodkami w dół, w całkowitych ciemnoœciach,           do pomieszczenia w rodzaju piwnicy. Jeden z żołnierzy zapalił zapałkę,          w błysku œwiatełka zauważyłem kilka postaci na pryczy w izdebce na wprost wyjœcia. Dla mnie otwarto drzwi na prawo, wepchnięto do osobnego pomieszczenia i zamknięto na skobel. Żołnierze wyszli, zapanowała cisza. Wycišgnšłem przed siebie ręce i tuż, tuż przed sobš wymacałem œcianę. Cela, w której mnie zamknięto, miała wymiary metr na metr, metr kwadratowy podłogi, wysokoœć wystarczajšca, by w niej stanšć. Klęczšc westchnšłem do Boga. Niepokój uleciał [...], ułożyłem się na ubitej ziemi,        z nogami zgiętymi w kolanach wypełniłem sobš kwardat powierzchni,              z klockiem pod głowš nie było tak Ÿle. Kołnierz buszłatu chronił ucho          od ucisku [...]. Nie mogłem się doczekać snu, przyszedł na ranem.

Obudziły mnie głosy towarzyszy niedoli, otworzyli skobel. – WychodŸ, chodŸ do nas. Było ich trzech. Jednego złapano w czasie ucieczki, wydali go kołchoŸnicy, do których zaszedł proszšc o jedzenie. Odszedł od obozu zaledwie 80 km. Dwaj pozostali, proœci żołnierze, sprzeciwiali się pracy ponad normę. Jeden z nich poturbował sierżanta z nadzoru. Pierwszego uciekiniera czekał sšd. Drugi się zacišł i postanowił nadal odmawiać pracy [...].

Słyszšc kroki zbliżajšcego się strażnika, stanšłem szybko w izolatce [...].          Po jego odejœciu wszedłem na schody i przyłożyłem oko do szpary                  w drzwiach. Już było jasno [...], poznałem Kozakiewicza, studenta medycyny, mego ucznia z okresu, gdy pracowałem jako asystent                      w Zakładzie Histologii u prof. Hillera. Wręczył bajcowi małš paczuszkę           i coœ mu wetknšł w dłoń. Strażnik skierował kroki do aresztu, otworzył drzwi: ŤEto dla tiebiať [...]. Był to kawałeczek słoniny, kosteczka wielkoœci   5x10 cm, już nieco pożółkła, ale pachnšca smakowicie wędzonkš. Wzruszyłem się [...]. Myœlałem sobie, jak różnymi drogami chodzi ludzka przyjaŸń i życzliwoœć. Ofiarowany mi skarb był na wagę złota. Porcje żywnoœciowe były tak skromne, że ciężko pracujšcy tracili siły [...]. Starannie owinšłem kšsek słoniny w zatłuszczony papier pozostawiajšc jš na czarnš godzinę. Trzeciego dnia wyprowadzono  do pracy moich towarzyszy [...]. Dołšczono mnie do nich [...]”[37].

Każdy batalion miał swojš gaubtwachtę, której ciemne œciany mogłyby niejedno podobne wydarzenie opowiedzieć.

Gospodarstwo pomocnicze pułku. Pułk posiadał własne gospodarstwo rolne, położone około 25 km od Kaługi. Zwano je „podsobnoje chaziajstwo”. Już od sierpnia wysyłano tam do prac polowych naszych chłopców. Jako jedna z pierwszych pracowała tam częœć roty „automatnoj” III batalionu, uczestniczšc z kosami i grabiami przy sprzštaniu jarych zbóż.      Pobudka była już o 4 rano, a pracę kończono o 18. Ale za to wyżywienie było dobre. Nie żałowano ziemniaków i jarzyn, a za œledzie i cukier można było kupić mleko, a czasami nawet i masło, toteż kierowani do tej pracy uważali się za szczęœliwców.

         W wielu ankietach i wspomnieniach sš wzmianki o pracach wykonywanych w gospodarstwie, takich jak: zbiory ogórków, kiszenie kapusty itp. Te pobyty w gospodarstwie były lepiej oceniane, dawały więcej możliwoœci poprawy wyżywienia. Nasze dowództwo szukajšc możliwoœci zdobycia wyżywienia: ziemniaków, kapusty czy ogórków, wypożyczało nas okolicznym sowchozom i kołchozom jako siłę roboczš, której dotkliwy brak odczuwały te gospodarstwa. Czasami były to doraŸne potrzeby. Np. grupa                   z III batalionu pracowała w pobliskim kołchozie, za co otrzymaliœmy słomę               do naszych sienników. Pracujšcy żołnierze otrzymywali dodatkowy posiłek, bez chleba, którego dotkliwy brak odczuwało się nawet w kołchozach. Po paru tygodniach chłopcy wracali do koszar w Kałudze. W jednym ze wspomnień jest wzmianka o takim pobycie:

„Najpierw trafiłem na Ťpodsobnoje chaziajstwoť, należšce do naszej jednostki, gdzie mieliœmy wykonywać pracę przy wykopkach ziemniaków. Zrobiono zbiórkę wywołujšc fachowców do różnych prac, reszta poszła do kopania ziemniaków. Zgłosiłem się do powożenia wołów. Woły były już zaprzężone. Zapytałem kołchozowego chłopaka: A gdzie sš lejce? Chłopak uœmiechnšł się          i powiedział:  Lejce sš niepotrzebne. Jeżeli chcesz skręcić  w prawo, dotykasz patykiem prawego woła i mówisz Ťsub !ť, jeżeli w lewo – dotykasz lewego woła mówišc Ťsobeť. I mimo że nigdy wczeœniej tego nie robiłem, przez ponad tydzień woziłem wołami ziemniaki z pola. Jedzenie się na tyle poprawiło, że na obiad mieliœmy gęstš zupę z jarzynami, jałowš, ale do syta”[38].

Życie religijne. W niedzielę, 23 lipca 1944 r., jeszcze przed opuszczeniem kraju, w Miednikach, wszyscy internowani uczestniczyli           we mszy œwiętej, podczas której otrzymali absolutorium „in articulo mortis”. Naszych kapelanów wraz z oficerami i podoficerami oddzielono od masy żołnierskiej. Przed wyjazdem do Kaługi rewidowano nas i rekwirowano wszelkie posiadane przez nas „papiery”,  między innymi zwišzane z kultem religijnym. Zdarzały się rzadkie przypadki ukrycia ksišżeczek                          do nabożeństwa, a nawet nieoficjalnego przyzwolenia na ich zachowanie.        To spotkało  i mnie – sowiecki pogranicznik pozwolił mi zatrzymać nowennę do Miłosierdzia Bożego i obrazek Matki Boskiej Częstochowskiej. Dobrowolnie składajšc je na stosie rekwirowanych przedmiotów, nie próbujšc ich ukryć, czułem się jakbym dokonywał zdrady moich przekonań. Jakże często  te niepozorne „papierki” roztaczały niewidzialnš pieczę nade mnš w najtrudniejszych chwilach mego pobytu w kraju pozbawionym Boga.

Bo byliœmy w kraju oficjalnie pozbawionym Boga i zwalczajšcym wszelkie praktyki religijne. Dawna Kaługa miała wiele cerkwi, przed rewolucjš było ich około 30. W cišgu 20 lat większoœć z nich uległa całkowitej zagładzie lub przebudowie na potrzeby œwieckie. W wielu przypadkach ich ruiny służyły jako nieoficjalne, publiczne szalety.

W rzeczywistoœci wyglšdało to inaczej. Tadeusz Ginko w swoich wspomnieniach opisuje ciekawy przypadek. Kiedy znalazł się w prywatnym domu jednego z sowieckich oficerów, zobaczył charakterystycznš rosyjskš ikonę na honorowym miejscu. Co dziwniejsze – i oficer i jego rodzina przed posiłkiem odmówili modlitwę[39].

Mnie również przydarzyło się coœ szczególnego. Kiedy przemarznięty    i zrozpaczony stałem na stacji rozrzšdowej, gdzie przetaczano na tzw. górce puste wagony towarowe, pomyœlałem o ukróceniu tej męki przez wejœcie między bufory zderzajšcych się wagonów. I wtedy, œciskajšc w ręce mój obrazek z Matkš Boskš, usłyszałem jakby Jej głos: „Nie czyń tego – samobójstwo to grzech”. PóŸniej interpretowałem to jako szczególnš opiekę     z Jej strony. Muszę wyznać, że tamten okres, mimo braku możliwoœci odbywania normalnych praktyk religijnych, jak msze œwięte, sakramenty, odwiedzanie koœcioła, był czasem, kiedy byłem bardzo blisko Boga.

          Wspomnienia polskich żołnierzy œwiadczš o ich religijnoœci,                 ale czasami ukazujš też zaskakujšce przypadki religijnoœci Rosjan. Przykładem może być wydarzenie, jakie miało miejsce w czasie ucieczki Wiktora Iwanowskiego i jego brata.

 „Zbliżamy się do niedużego wzniesienia i tam całkiem nieoczekiwanie dostrzegamy smużkę dymu. [...] Po wejœciu do œrodka Tolek zauważył ikonę, w pierwszych słowach wyraził pozdrowienie Boga, co stało się kluczem         do serc mieszkańców ziemianki. Zastaliœmy tam rodzinę składajšcš się             z babci, córki i 2,5-letniej wnuczki. Od dnia ucieczki po raz pierwszy znaleŸliœmy się pod prawdziwie goœcinnym dachem, w ciepłym pomieszczeniu. Po wejœciu i zajęciu miejsc na maleńkiej ławie  kobieta [...]  zobaczyła na mojej szyi krzyżyk, jakich wiele zrobiłem kolegom w obozie. Widzšc znak Chrystusowy, babcia rozpłakała się i ukazała w rogu chaty małš ikonę. Okazało się, że w tak nieoczekiwanej sytuacji właœnie religia nas połšczyła. Po wyjaœnieniu faktu, że jesteœmy uciekinierami z łagru, babcia najpierw nas pobłogosławiła, następnie wysypała na stół trochę ugotowanych malutkich ziemniaków oraz okruszyny soli, a w banieczce od konserw podała trochę oleju.  Dała to, co miała, był to prawdziwy dar serca”[40].

         O jakichkolwiek próbach grupowego wykonywania praktyk religijnych w koszarach nie mogło być mowy. Wielu z nas modliło się indywidualnie          i skrycie. Prawie wszystkie wspomnienia wzmiankujš  o odwoływaniu się          do Boga, szczególnie w momentach trudnych. Wielokrotnie cytowany             już Wiktor Iwanowski wspomina: „W niedzielę Wińka zaintonował liturgię mszy œw. Odmówiliœmy też litanię i przystšpiliœmy do posiłku”. Podobnie podaje w swojej relacji Mieczysław Turek: „W niedziele nie zapominaliœmy       o modlitwie”.

Kiedy pracowaliœmy w lesie, co dziesišty dzień mieliœmy „wychodnoj”, czyli dzień wolny. W niedziele zazwyczaj pracowaliœmy, starajšc się jednak pamiętać o dodatkowej modlitwie niedzielnej. PóŸniej, kiedy wróciliœmy,       do szeœciu dni roboczych, wszyscy pamiętaliœmy o niedzieli.

Mojš pierwszš wigilię spędzonš poza domem, opisałem w pierwszej częœci tej ksišżki. Był to rok 1944. Byłem wówczas w lesie na 27 kilometrze, przywieziony tu z innymi „niedobitkami z Kaługi”. Czułem się samotny, choć nie byłem głodny, mogłem ugotować sobie kaszę jaglanš, zdobytš w drodze               do miejsca zesłania. Smutna to była Wigilia, ale mogło być jeszcze gorzej.

Te nasze Wigilie obchodzone były w małych grupach i były do siebie podobne. Bolszewicy œmiali się z tego, z jakiegoœ Boga, z durnych zwyczajów. Swojš Wigilię tak opisuje Wiktor Iwanowski: 

 „W Wigilię całkiem nieoczekiwanie podszedł do mnie „Hubert” (Zdzich Fedorowicz) i zaprosił do swojej ziemianki. Wigilia była bardzo uroczysta.                Na „stole”, a właœciwie na pryczy, znalazły się trzy porcje chleba, cały kociołek ugotowanych kartofli, trochę cukru i symboliczny opłatek w postaci skórki od chleba. Rozmowy zakończyły się cichym œpiewaniem kolęd”. [41]

Swoje pierwsze Œwięta Wielkanocne opisałem w liœcie z dnia               1 kwietnia 1945 r. Inni koledzy wspominajš je również. Zenon Jankowski               z II batalionu pisał[42]:

„Wielkanoc przypadała w tym roku na dzień 1 kwietnia. W dniu tym cały batalion skierowany został do załadunku wagonów towarowych drewnem.  W przecišgu paru godzin załadowaliœmy wagony i powróciliœmy poœpiesznie                       do ziemianek. Dano nam do wieczora wolne.

Z posiadanych z przydziału konserw amerykańskich i jajek w proszku  przygotowaliœmy œwięcone. Obchodziliœmy œwięto wspólnie z całš ziemiankš, razem z drugim i trzecim plutonem. Œwiętowaliœmy, œpiewaliœmy pieœni wielkanocne, składaliœmy sobie życzenia. Resztę dnia spędziliœmy poza ziemiankami, przy ogniskach, gotujšc i zajadajšc ziemniaki.”

         W zupełnie innej atmosferze obchodziliœmy Œwięta Bożego Narodzenia w 1945 r. Byliœmy całym pułkiem w Kirowie. Nastrój był już radosny,                w myœlach jechaliœmy już do domu. Każdy miał nadzieję nadejœcia                   tej upragnionej chwili. Aprowizacja była też już znoœna. Mieliœmy nawet opłatki, nie było problemu ze œledziami, które dostawaliœmy w ramach naszych racji. Każdy chomikował na ten dzień różne wiktuały. Kolędowaliœmy radoœnie i głoœno. Jeszcze nie było możliwoœci udania się  do koœcioła, ale nastrój był podniosły i religijny i co najważniejsze: mogliœmy być razem, widzieć się            i uœciskać, złożyć sobie życzenia. A jeszcze do niedawna nasze bataliony dzieliły kilometry, których nie wolno nam było przekroczyć.

I nareszcie Polska. Jesteœmy w Białej Podlasce. Niedziela,                  13 stycznia 1945 r. W zwartych szeregach, z pieœniš na ustach, udajemy się do koœcioła na niedzielnš mszę œw. A jest nas niemało, co najmniej 3.500 ludzi, odzianych w angielskie wojskowe płaszcze, wielu na sowieckich zimowych czapkach ma polskie orzełki, inni białoczerwone opaski                    na rękawach, te, które cudem uniknęły konfiskaty. Na zakończenie mszy rozległo się gromkie „Boże, coœ Polskę ...”. Nikt z nas i z miejscowej ludnoœci nie krył łez wzruszenia. Był to przepiękny akord naszej tułaczki,                     tak szczęœliwie zakończonej.

Życie kulturalne. Założenia ustroju socjalistycznego zakładajš znaczny udział kultury w życiu człowieka. Kultura ta jednak ma służyć budowie socjalizmu, a w dalszej fazie komunizmu. Dlatego była nasycona hasłami i sloganami propagujšcymi wyższoœć tego nowego systemu. Gloryfikacja przybierała nieraz kształty monstrualne, aż do absurdu                     i œmiesznoœci. Nam, ludziom wychowanym w kulturze zachodnio-europejskiej, opartej na wiekowych tradycjach antycznych i chrzeœcijańskich, typ kultury socjalistycznej nie mógł imponować.

            Poniższy przeglšd działalnoœci kulturalnej naszych żołnierzy tylko        w przybliżeniu zarysowuje obraz tego życia. Jest on niepełny i fragmentaryczny. Całe lata przemilczania prawdy o tamtym okresie wyrzšdziły niepowetowanš stratę.

ˇ Filmy propagandowe. Miały kształtować nasze postawy. Wyœwietlano je już w Kałudze, póŸniej w lasach moskiewskich. Przyjmowaliœmy je z ulgš, bo w czasie ich projekcji, mieliœmy chwilę wytchnienia od wysiłku fizycznego. Dzisiaj już nie pamiętam ani ich tytułów, ani treœci. Jeden z nich, o banalnej miłoœci między radzieckš kołchoŸnicę a amerykańskim farmerem, wyjštkowo utkwił w mojej pamięci, pobudził tęsknotę za wolnoœciš i mógł być inspiracjš do podejmowania prób jak najszybszego opuszczenia miejsca naszego zesłania.

ˇ Radio. Koszary w Kałudze były zradiofonizowane. Prawie przez cały dzień brzęczały głoœniki. Informowały one nas głównie o postępach  na froncie, osišgnięciach Kraju Rad. Nadawano  też muzykę wojskowo-wojennš, często melodie były nawet miłe dla ucha. Nie zawsze wierzyliœmy podawanym wiadomoœciom, ale były one jedynym Ÿródłem informacji, poza codziennymi zajęciami politycznymi. W lesie już tego nie mieliœmy, nawet pogadanki polityczne ograniczono nam do minimum.

ˇ Prasa. Gazet oficjalnie, „służbowo”, prawie nigdy nie otrzymywaliœmy. Były one cenne dla palaczy –  służyły do robienia „skrętów” (papierosów). Otrzymywane z domu były naturalnie już nieaktualne.

ˇ Muzyka.  W Kałudze na dworcu przywitała nas dęta orkiestra pułkowa, która towarzyszyła nam podczas ważniejszych ćwiczeń, a przede wszystkim pułkowych przeglšdów i uroczystoœci.  Po wyjeŸdzie do lasów każdy batalion starał się o utworzenie namiastki orkiestry batalionowej.                  Np. w I batalionie był 9-osobowy zespół: trębacz Wołodia (Rosjanin), reszta: gitara, dwoje skrzypiec, harmonia, mandolina, tršba i perkusja – to nasi chłopcy. W innych batalionach zespoły muzyczne były podobne.                   Ze względu na przewagę instrumentów strunowych nazywano  je orkiestrami „strunnymi”. Występowały one na uroczystoœciach oficjalnych, jak również na koncertach naszych zespołów artystycznych. Członkowie orkiestr byli zwalniani z pracy w lesie, a tym samym stanowili grupę uprzywilejowanych.

Orkiestra I batalionu. Szef  orkiestry (pierwszy od lewej) – Rosjanin Wołodia.      W œrodku (nad bębnem)  siedzi Zenon KoŸlecki, ps. „Bil”, dawny żołnierz ORKO „Grom”

ˇ Zespoły artystyczne. Zaczęły powstawać przy batalionach roboczych, najczęœciej równoczeœnie z orkiestrš lub zaraz po jej powstaniu[43]. Najsłynniejszym i najlepszym zespołem kierował Henryk Czyż, znany póŸniej kompozytor  i muzyk pedagog, Bernard Ładysz – œwiatowej sławy bas operowy. W II batalionie występowali komicy „Czeczkin” i „Pipkin”. Były to pseudonimy. Ich występy przyjmowane były z wielkim aplauzem, zarówno przez naszych chłopców, jak i przez sowieckich dowódców.

Kiedyœ w II batalionie wystšpił zespół artystyczny z karnego batalionu byłych oficerów Armii Czerwonej. Stacjonowali oni gdzieœ w pobliżu nas,       w głębi puszczy, o czym dotšd nie wiedzieliœmy. Odbywali karę za grzechy nie popełnione. W pierwszym okresie wojny dostali się do niewoli niemieckiej i przebywali w niej do końca wojny. W trakcie występów krytycznie oceniali zarzšdzenia swych władz, a nawet przejawy zła w ustroju socjalistycznym. Polityczne czynniki batalionu cały program przyjęły                z  życzliwym humorem.

Komicy wykorzystali ten fakt, stosujšc bardziej ciÄ™tš satyrÄ™, obnaĹĽajšcš wady i przywary naszych przeĹ‚oĹĽonych. O dziwo, przyczyniĹ‚o siÄ™ to w pewnej mierze do ukrĂłcenia różnych machlojek oficerĂłw i podoficerĂłw, peĹ‚nišcych funkcje gospodarcze w magazynach, kuchni. Musieli liczyć siÄ™ z tš formš krytyki.  A zatem wystÄ™py przynosiĹ‚y nam nie tylko odprężenie i ulgÄ™, ale i Ĺ‚agodziĹ‚y utrudnienia wynikajšce z ludzkiej nieprawoÂści.

ˇ Drobna   twórczoœć   artystyczna. W I batalionie  powstała zupełnie przypadkowo. W pobliżu rejonu naszego działania leżał w polu wrak sowieckiego samolotu szturmowego Ił-2. Lšdował on przymusowo                 „na brzuch”, bo nie otworzyły się podwozia. Silnik został zabrany, reszta        w cišgu paru tygodni kompletnie rozebrana przez naszych chłopców, przechodzšcych w pobliżu wraka do pracy w lesie. Zdobyta w ten sposób cienka blacha aluminiowa okazała się wspaniałym materiałem  do wykonywania drobnych pamištek, jak: ryngrafy, papieroœnice, pudełka ozdobne itp. Mistrzem w tej dziedzinie okazał się Henryk Sawala, który za porcję chleba wykonywał  na zamówienie różne cudeńka.

W innych batalionach istniała podobna produkcja. Ludzka inwencja nie ma granic i nawet w najcięższych warunkach znajduje potrzebę twórczego wypowiadania się i posiadania czegoœ ładnego. Wiele ciekawych przedmiotów, jak np.: krzyżyki, ryngrafy, papieroœnice, odlewane z aluminium fajki wykonywał w III batalionie Wiktor Iwanowski.

            

Fajka z aluminium

Metalowe pudełko na zapałki, którymi handlowano na sztuki

–

Wyroby artystyczne Wiktora Iwanowskiego

                                                              

Wyroby artystyczne Henryka Sawali – ryngrafy i papieroœnica

ˇ Literatura polska. Była nam niedostępna. Wprawdzie w plutonie naszych lekarzy znalazł się przemycony tom Krzyżaków Sienkiewicza[44],        ale kršg jego czytelników był bardzo wšski. Natomiast już w lesie pojawiła się nowa funkcja: „opowiadacza ksišżek”. Wieczorami, po ułożeniu się           do snu, narrator bardzo sugestywnie, z drobnymi szczegółami snuł opowieœci o przygodach Skrzetuskiego i Heleny, Bohuna, imć Pana Zagłoby i innych Sienkiewiczowskich bohaterów. O ile poczštkowo niektórzy, bardziej złaknieni odpoczynku i ciszy protestowali, to z czasem trudno było utrzymać rozsšdny czas narracji. Przypuszczam, że wielu z naszych żołnierzy po raz pierwszy zetknęło się z twórczoœciš Sienkiewicza i innych polskich pisarzy. Podobne praktyki stosowano i w innych batalionach. Mój przyjaciel, Wacek Gilicki z 39 kilometra (IV batalion), pisał do mnie 6 lipca 1945 r.: „Do czasu,  gdy zechce się spać, jeden Ťmalecť (w gwarze wileńskiej: chłopak) opowiada ksišżki. Wszyscy jak jeden mšż słuchajš. U niego w ogóle wszystko              Ťjak z rękawať. Teraz idš trzy tomy Sergiusza Piaseckiego. Pamiętasz,            jak to czytaliœmy?” W okresie póŸniejszym była możliwoœć dostania              do czytania drobnych pozycji z literatury rosyjskiej, naturalnie w tym języku.

ˇ Poezja. Wœród nas byli również ludzie wykształceni, a nawet utalentowani. Powstawała więc poezja obozowa opiewajšca, nieraz humorystycznie, nasze życie.

ˇ Rysunek. ZnaleŸli się twórcy, którzy zostawili potomnym graficzny zapis naszej obecnoœci. Na przykład dr Tadeusz Ginko stworzył wiele portrecików, karykatur         i scenek z życia obozowego. Znaczna częœć twórczoœci T. Ginki pozostała w Rosji, bo rysował on również portreciki sowieckich oficerów i podoficerów, na ich życzenie. Wielka szkoda, że zbyt mało jego twórczoœci trafiło do jego wspomnień, wydanych w „Bibliotece Wileńskich Rozmaitoœci Towarzystwa Miłoœników Wilna             i Ziemi Wileńskiej” (Bydgoszcz 1993). Z całš pewnoœciš podobnych jemu było znacznie więcej.

Rysunki Tadeusza Ginko

Rysunek ze zbiorĂłw Zbigniewa Roguskiego

P o e z j a    o b o z o w a*

Ziemianka

Wœród rzędu ziemianek i nasza stała,

Wyjštkowo czysta, wyjštkowo biała.

Za posłanie w niej nary szmatami obite,

Dymišcy piec zastępuje nam płytę,

Oœwietla ziemiankę – kopciłka naftowa,

Wisi i żarówka piętnastuwoltowa.

Mrugnie sobie czasem, jak jaka kokietka,

By się nie przemęczać, ot tak sobie z lekka.

A czego tutaj chłopcy nie robiš,

Tu suszarnia onuc i pokój stołowy,

Pracownia blacharska i stadion sportowy.

O wielu czynnoœciach nie będę wspominał,

Te w pojęciu panien – to istny kryminał.

Trudno wyobrazić, jaka tu wspólnota,

Tarakany, myszy, zobaczysz i kota,

Turkuć podjadek i œwierszcz jegomoœć,

Walczyć z nimi na próżno „sto na jednego”,

Zwyciężš nawet Taraszewskiego.

Dniewalny z miotłš kręci się, zamiata,

Wstać! Smirna! Tawariszcz, no i nowina.

Na „gaubtwachcie” siedzi „starszyna”.

Najweselszy jednak to wieczorny czas,

Wœród miłych wspomnień piosenka łšczy nas.

Płynie piosenka, mijajš dni,

O lepszym jutrze – tylko nam się œni.

Oj! Znasz ty sny nasze, ziemianko jodłowa.

Lecz szkoda, bo może kiedyœ w przyszłoœci

Mogłabyœ powiedzieć o nas

potomnoÂści.

Żegnaj... Kaługo!

Żegnaj, nieszczęsne miasto, straszne w snach koszmarnych,
Ty mi w oczach stać będziesz wcišż po nocach czarnych,
W pamięci pozostanie murów twych odbicie.
Ty nam młodoœć zatrułaœ i straciłaœ życie.
Przez te miesišce ni razu radoœnie
Pieœń polska nie zabrzmiała długo i radoœnie,
Lecz milkła nie doszedłszy nieraz do połowy,
Drgajšc w zaschniętych piersiach jak psalm Dawidowy.
Szły setki naszych braci po drogach Kaługi,
Wlokšc za sobš pyłów gęste smugi,
Wojsko to albo kondukt pogrzebowy,
W oczach smutek widoczny, na pierœ zgięte głowy.
O kałużanie! Długo w oczach Waszych
Zostanie echo smętnych piosenek naszych,
Zostanie obraz rycerzy skazańców
Na pastwę losu rzuconych wygnańców.

Żegnaj Kaługo, nasza cytadelo,
Po raz ostatni mury twe się bielš,
Już się skończyły twe piecze nad nami.
Nikt ciÄ™ jednak nie ĹĽegna ĹĽalem ani Ĺ‚zami.
Może nas los szczęœliwy na swš ziemię rzuci,
A moĹĽe jeno koÂści matce ziemi wrĂłci.
Jednak choćbym miał umrzeć i przyjœć na œwiat drugi
Nawet bym duchem nie chciał wrócić do Kaługi.
Słyszysz, nieszczęsne miasto, jak ciebie żegnajš
Polscy żołnierze, oni ci w twarz plujš.
Ty polskš rękš z gruzów odgrzebana,
Polskim słowem przeklęta bšdŸ i zapomniana!

 

Sen

Tak miło, miło tej nocy mi się œniło.
Po prostu dawne czasy, tej nocy nie szumiały lasy.
Słyszałem jakieœ dziwne tony.
Tak! To biły katedralne dzwony.
Ach! Ja przecież W i l n o  widziałem.
Wilno,  o które krew przelewałem.
Wilno   –  miasto kochane,
CzemuÂś tak smutne i zadumane.
Ach! Wilno,  płaczę Wilii falami,
Tak tęskni, tak tęskni ono za nami.
Tam w Ostrej Bramie Najœwiętsza Panienka,
Obraz odsłaniajš, naród przyklęka,
I płynš, płynš modlitwy słowa,

Błogosławi swe miasto Polski Królowa.
W sercu jakiœ żal, tęsknota,
Rwę się do Ciebie Polsko moja złota!
Hej, a przyjdzie wreszcie taki czas,
Kiedy pożegnamy przeklęty las,
Gdy z okien wagonu popłynie œpiew.
Witajcie drodzy, witajcie kochani!
Nie poznajecie? To  my  k a ł u ż a n i e!

P o e z j a   I   b a t a l i o n u   r o b o c z e g o*

Dzielenie  chleba

Fantazjo!  Swe obrazy zła – ten temat twórz!

Co za dziwy się dziejš – któż odgadnie – któż?

            Loch podziemny podobny do katakumb wnęk,                                                                Ledwie wejdziesz paniczny ogarnie Cię lęk.

            Ciemnoœć wnet ogarnie najbystrzejszy wzrok,

            Nikły promień œwiatełka zwalcza gęsty mrok.

            Jakieœ straszne postacie cicho siedzš w kršg.

            Wpatrzeni, zapatrzeni w ruch jedynych ršk,

            Czujnie œledzš, by jak najmniejszy nie zakradł się błšd,

            Niespokojni, jakby do prochu ktoœ przykładał lont.

W jego ręku okropny połyskuje nóż,

Co za dziwy wyczynia Mistrz Masońskich Lóż?

Albo inny przywódca, bo ktoœ „szefem” zwie,

Lecz on milczy uparcie – tylko tnie i tnie.
Jedna postać na rozkaz zwróciła się w kšt,

Jakieœ dziwne imiona popłynęły stšd:

Wotawa – Kurc – Dolata – Skorwid – Leœku – Krych.

A gdy każdy coœ dostał, wywoływacz œcichł.

           

Pewnie skarb jakiœ wielki otrzymał do ršk,

            Bo wzruszeniem najwyższym ożywił się kršg.

            Fantazjo! Przypuszczenia na ten temat rób!

            Może banda opryszków dzieli krwawy łup!

            Albo wyznawców diabła –  ze strachu serce drga,

            W podziemiach jakiejœ œwištyni – czarna idzie msza?

Cóż to za misteria dziejš się bez słów,
Wczesnym rankiem,  w południe i wieczór znów?

Nam, którzy tu siedzš, zgadywać nie trzeba,

Tak odbywa się u nas zwykły podział chleb.

           Obiad  w  lesie 

Zmęczeni, wygłodniali pchali się kupš,

By zmarznięte wnętrznoœci ogrzać ciepłš zupš,

I małš kromkš chleba swe siły podtrzymać,

By nie zmogła nas praca, nie zniszczyła zima.

            Oblegliœmy wiadra z naszš szczupłš strawš,

            Jeden cisnšł się w lewo, drugi lazł na prawo.

            Pchaliœmy się w poœpiechu wœród tłoku i œcisku,

            By znaleŸć jakieœ miejsce przy zbawczym ognisku.

Ów przykucnšł, ten klęknšł, inni kręgiem stali,

Zimny wiatr mroził plecy, ogień twarze palił,

Dym wciskał się do oczu, gryzł je, mglił i mroczył,

Wyciskał łzy ze zmęczonych, smutnych naszych oczu.

            Jedliœmy cieńkš zupę bez łyżek, jak wodę.

            Łyżki? Po cóż nam łyżki? Nawet czasu szkoda!

            Jedzmy prędko, bo jeszcze czeka nas kasza,

            A maszyna nadchodzi – nasza czy nie nasza?

„85” ! Cóż tak prędko przynieœli jš diabli!

Powoli, bez poÂśpiechu, wracamy do sztabli,

Potykajšc się w œniegu klnie, kto mocny w pysku.

Tak się kończy nasz obiad w lesie, przy ognisku.

           Panis  bene  merentium                          

Jeœli chodzi o „depe”, to tutejsze  „Ruty”
W lutym dajš za grudzień, a w maju za luty.         

Ten sposób, choć nie nowy, zaciskania pasów,

Umożliwi zebrać żywnoœci zapasów.

A genialna metoda nauczy najproÂściej

Oszczędnoœci „Konsumy” i wstrzemięŸliwoœci.

Najpierw radoœć, a potem przestrach chwyci,

Jak przechować to wszystko –  szukasz jakiejœ rady,

Lecz w głowie powstał mętlik i w chaosu wirze,

Majaczš się spiżarnie, jakieœ chłodnie, lochy.

Aż wreszcie myœl natrętna do głowy przychodzi,

Że me skarby bezcenne skradnie sprytny złodziej.

Jednakże w końcu problem sam się przez się rozwišże,

Przecie tego wszystkiego tutaj zjeœć nie zdšżym.

Stšd moja do władz naszych jest proœba wielka  –

Panis bene merentium  –  przyszlijcie do Wilna.

Z jakš radoœciš witać pracy mojej plony

Będš wnuki  –  ładowne przyjmujšc wagony.

Kilka   charakterystyk                                                 

Więc najpierw Makarewicz – opiszę pokrótce
Zalety, co cechujš naszego dowódcę:
Człowiek to z charakterem i ma tę odwagę,
Gdzie trzeba ostro zganić kłamstwo, fałsz i blagę.
Arkana naszej pracy zna on i prawidła,
Jak inni swej władzy nie włazi bez mydła.
Spraw naszych nieugięty rzecznik i obrońca
Jest z nami od poczštku – niech będzie do końca!

Wysokie sam o sobie ma wielce mniemanie,
Do dyskusji na każdy temat chętnie stanie.
Nieobca mu jest ĹĽadna najzawilsza sprawa,
Specjalnoœć wypiek chleba  i znajomoœć prawa.
Bolesław Kondratowicz – drużynowy drugi,
W stosunku do plutonu ma także zasługi,
On ĹĽycie towarzyskie wÂśrĂłd kolegĂłw krzewi,
Sekundujš mu dzielnie Leœku, Kurc, Dziedziewicz.
W rezultacie karciany hazard srogi
„Dzieduszkꔠ Mrowelskiego postawił na nogi.
Za to biedny Dziedziewicz – ongiœ smakosz wielki,
Zamiast mleczka – zmarznięte je dziœ kartofelki,
I z wielkim niepokojem listonosza czeka,
By czym prędzej znowu przegrać nowy z domu przekaz.

Pierwszy jest w kaĹĽdym dziele, pierwszy w kaĹĽdej sprawie,
Pierwszy w trudzie najcięższym, dyskusji, zabawie.
Pierwszy strawÄ™ podzieli, pierwszy chleb pokraja,
Pierwszy ciebie pochwali, pierwszy ciebie złaja.
Pierwszy w ciężkiej potrzebie, czy to dniem czy nocš,
Poda rękę życzliwš, przyjdzie Ci z pomocš.
BezpoÂśredni i prosty, arbitralny trochÄ™,
Pierwszy CiÄ™ znienawidzi, pierwszy CiÄ™ pokocha.
Każdy drobiazg, błahostka zdoła go zachwycić,
Przez drobnostkę potrafi obrzydzić Ci życie.
Realista: nie lubi romantycznych wzlotĂłw,
Słowa swoje – swym czynem zawsze poprzeć gotów.
Któż to taki? – niejeden z Was, nowych, zawoła –
My, starzy, dobrze wiemy – to nasz Kurc  Mikołaj!

Nie tak „in illa tempore” bywało . . .
Mówiono nam, gdy wojna jeszcze trwała sroga,
Że każdy kloc dla państwa jest ciosem we wroga.
ByliÂśmy wtedy liczni, silni, dzielni, twardzi,
Ot, można by powiedzieć, drugi pluton gwardii.

Nie było markieranctwa, nie było wykrętów,
Wypełnialiœmy normy na dwieœcie procentów.
Aż miło było patrzeć, kochani rodacy,
Na naszych stachanowcĂłw, entuzjastĂłw pracy.
Dziœ rozsypał się pluton w różne œwiata strony,
A reszta się wykańcza – kto nie wykończony.
Po trudach ponad siły w końcu pozostała
Ledwie zdolnych do pracy – ludzi garstka mała.
Gdzie nasi towarzysze, gdzie jest stara wiara  –
Opowiedzieć kolegom dzisiaj się postaram.

*
Jeden z pierwszych, co sprytnie uœmiech losu złowił
„Politruk” naszej roty – Pan Radziwinowicz.
Tak wytrwale obijał protektorów progi,
Aż puszczono do domu, bo mu spuchły nogi.
Chciał jechać razem z nami, ale nas wyprzedził –
Choć ruszył jeszcze w sierpniu – dotychczas wcišż siedzi.

                   *
Nie doczekał do zimy Stanisław Dolata,
Wyzwolił go z tych lasów – kiszek ostry katar.
Też do domu nie trafił, choć czas płynie długi –
Czeka  i  smętne listy pisuje z Kaługi.     
                               *
Nie dobiegnie wraz z nami do ostatniej mety
Również „ szef” Ostaszewski – Wielki Mistrz Repety,
Budowniczy ziemianek, jak wieœć o nim niesie,
Stawia metry, nieborak, gdzieÂś w Kluczowskim lesie,
I pasa zaciskajšc, sławi dawne czasy „Dziadzi Saszy”.
                              *
Nie widać w dzień w ziemiance, choć na noc przyłazi
Mały Miecio Puciata – onże Wielki Łazik –
Według nowego zaczšł niedawno żyć planu,
Odkšd ich wielkš miłoœć zdradził płochy  Janusz.
                               *
Nie krzyczy na sierĹĽantĂłw, jak dawniej na placu,
I dzisiejszy „dniewalny”, nasz Piontkowski Wacuœ,
Nie widać go, nie słychać, siedzi gdzieœ w kšciku
I dalej swoje zupki warzy na piecyku.                 

 *                            
„Ambasador” Piotrowski i Leœkiewicz Tadek,
By uniknšć prac ciężkich też znaleŸli radę.
Spokojnym nurtem życie im w tartaku płynie,
Drzemkę Tadzia bajkami rozpędza inżynier,
Biegły we wszystkich sprawach i wielkich i małych,
Puszczać wodze fantazji można przez dzień cały.
W ten sposób globtrotter – encyklopedysta
Z braku encyklopedii w tych lasach korzysta.
                            

 

  *
W kuchni stoi przy drzwiach – nikogo nie puszcza –
Znawca spraw erotycznych – „dniewalny”  Matuszczak.
Zasłuchanym kucharzom opowiada bzdury,
U ktĂłrej jest zwyczajnie, a w poprzek u ktĂłrej.

                              *

„Naddniewalny” Dajnowski – Eminencja szara,
Z matni, w któršœmy wpadli, wydobyć się stara.
Tymczasem gdzieœ w „sanczasti” nad sposobem duma,
Jak  by dowieœć lekarzom, że już dawno umarł.
                                 *
Zdradził „szejk” Wotawa swoje „alibaby”,
Łazi dziœ po ziemiance chory, dziwnie słaby,
Swej roli stachanowca do końca nie sprostał,
Pozbył się swych ambicji i „dniewalnym” został.
                                  *
„Hrabia” Zbigniew Karczewski – ten dzisiejszš modš,
Zrzuciwszy pychę z serca – został woziwodš.
Złoœliwi wnet puœcili o nim wieœć niemiłš,
Że uciekłszy od pluskiew, sypia dziœ z kobyłš,

*
Także Romuœ Mrowelski – nie wiem z jakiej racji –
Na ładunek wagonów cennych sił nie traci,
Przez dzień cały nie złażšc z Madejowej pryczy
Kilku głupców w pokera nieustannie ćwiczy.
Ile Mistrz od frajerów już forsy wydoił –
Wie jeden „szejk”, co Romcia i karmi i poi.
Popłynšł już u niego Kurc, Dziedziewicz płynie,
Popłynie Kondratowicz, Leœku i Życiniec.
Nie ominie, wierzcie, także tęga chłosta
I naszego „szatana”  – Władka Dobrogosta.
Dosyć będzie jednak o tym – mój udział skończony
W tej sprawie – a o graczy niech się martwiš żony,
Bowiem o nich od dawna takie gadki kršżš,
Że przysyłać pieniędzy mężom nie nadšżš.
 Na zakończenie parę strof o pożegnaniu naszego
„sierżanta” – d-cy plutonu o przezwisku „Pajac”.

 

Pożegnanie  „Pajaca”

Spadł nagle, jak grom z nieba, zniknšł jak kamfora,
Bowiem – „dłużej klasztora niżeli przeora”.
Swš pamięć o nim pluton w tych słowach utrwali:
„Liubow była bez radosti – rozłuka bez pieczali”.
Ja w miej wykwintnej formie pożegnam „Pajaca”:
IdŸ sobie do stu diabłów – idŸ – i nie wracaj!
                                   Malejcha, listopad 1944 r., Skorwid    

Piosenka œpiewana  na melodię: Oj,  Ludwiko . . .**

Oj, wesoło tu życie płynie w koło,

Czy ty „kiwasz” na maszynie, czy piłujesz,

„Gruzisz” wagon albo drogi reperujesz...

Oj, wesoło tu życie płynie w koło.

Kto nie był w lesie – ten „durak”,

Nie wie, co ĹĽycia smak.

ÂŚpisz, a noc tak bardzo krĂłtka,

Już Wałodzia gra pobudka,

A „dniewalny” głoœno wrzeszczy, że „podjom”.

Zaraz będzie umywanie,

„Pomkomzwod” ciebie wygania,

Wylatujesz ty z ziemianki, tak jak grom,

Zjesz Âśniadanie, masz ochota

Wtedy ruszyć na robota.

Już na ciebie krzyczš „pulej wyletaj”.

A w niedzielę dzień „wychodnyj”,

Będzie koncert nowy, modny,

Będzie życie, będzie radoœć, będzie raj.

Refren : Oj, wesoło tu życie płynie w koło. . .

WrĂłcisz z pracy, wszyscy znacie,

Będzie wnet „politzaniatie”,

Albo z pół godziny ćwiczyć „strajawoj”,

Potem tak jak w restauracji

Gra orkiestra do kolacji,

Za godzinę będzie sygnał na „odboj”.

Wczoraj poszedł do „sanczasti”,

Doktor mnie przyłożył maœci.

Potem był podniósłszy jakiœ wielki krzyk,

Dał lekarstwa mnie z pół szklanki,

Jutro będzie stawiał bańki,

A pojutrze będę zdrowy ja jak byk.

Refren: Oj, wesoło tu życie płynie w koło . . .

     ***

Choć niecałe pół roku goœcim u obcych, **

Zapomnieliœmy pięknej swojej mowy – chłopcy!

Tego, który swój język kaleczy jak nożem,

Choć przekleństwa piętnuję – tš klštwš obłożę:

Jeœli powiesz, żeœ chodził „za zupš” na kuchnię,

Niech jęzor kołem stanie, a wstrętna gęba spuchnie!

WczeÂśniejsze zwolnienia

W paŸdzierniku1944 r., po ukazaniu się rozkazu nr 11594 z dnia 18.09.44 r. o częœciowej demobilizacji, w naszym pułku nastšpiły zwolnienia, które objęły roczniki starsze od 1900 r. i młodsze od 1928 r.  Oto relacje dwóch naszych żołnierzy, którzy mogli wyjechać wczeœniej do domu.

Henryk  Szulżycki   – ur. 19.07.1926 r.

żołnierz 10 Brygady „Gustawa”, ps. „Kruk”

 JesteÂśmy w KaĹ‚udze. Koniec lipca 1944 r. W naszym wagonie 90 osĂłb z różnych kompanii  i samodzielnych  batalionĂłw  Armii   Krajowej.  Jest ranek. Budzimy siÄ™. Gra  orkiestra.  O  dziwo – krakowiaka, mazurki i jakieÂś inne marsze. Otworzono wagon  i pada komenda: „Wychadit̀, strojsia w kaĹ‚onu !”  (Wychodzić, stawać do szeregu w kolumnie). WymÄ™czeni i osĹ‚abieni  jazdš                w dusznych wagonach, ruszaliÂśmy siÄ™ niemrawo. PrzyjechaĹ‚em prawdopodobnie      w pierwszym transporcie. Tylko jeden raz, miÄ™dzy SmoleĹ„skiem i Witebskiem, wypuszczono nas. Do jedzenia dawano solone Âśledzie, a do picia  nic – stšd nasza niemrawoœć.  Po ustawieniu nas w czwĂłrki pomaszerowaliÂśmy na czele z orkiestrš do koszar. PamiÄ™tam tylko, jak przechodziliÂśmy koĹ‚o ruin cerkwi, na ktĂłrej murach widoczny byĹ‚ anioĹ‚ albo jakiÂś ÂświÄ™ty. Doprowadzono nas do koszar poza miastem. Zabudowania byĹ‚y otoczone wysokim pĹ‚otem z drutu kolczastego. ByliÂśmy bardzo spragnieni, toteĹĽ widzšc na placu pompÄ™, rzuciliÂśmy siÄ™ do niej i piliÂśmy  wodÄ™. PóŸniej przy pompie postawiono krasnoarmiejca  z pepeszš, ktĂłry nie dopuszczaĹ‚ do wody. Rozlokowano nas w budynkach,  po 10 osĂłb w pokoju, tak jak staliÂśmy.  Po przespanej nocy stwierdziĹ‚em, ĹĽe mam Âświerzb. Skierowano nas do „sanczasti”, gdzie smarowano  nas Âśmierdzšcš maÂściš. Po tygodniu jako wyleczony wrĂłciĹ‚em do koszar. Tu dowiedziaĹ‚em siÄ™, ĹĽe jesteÂśmy w 361 zapasowym puĹ‚ku piechoty. ZostaĹ‚em przydzielony  do 8 „streĹ‚kowoj” roty, do plutonu ckm-Ăłw („pulemiotnyj wzwod”). DowĂłdcš kompanii byĹ‚ lej. MichajĹ‚ow, a dowĂłdcš plutonu sierĹĽant Mirsaitow. Szef kompanii mĂłwiĹ‚ do mnie „synok”.

            Koszary naszej 8 kompanii znajdowały się po lewej stronie wejœcia                 z bramy głównej (od sztabu). Sale nasze były na parterze, łóżka piętrowe       dla całej drużyny. Przed umieszczeniem nas  w sali odbyliœmy kšpiel w łaŸni, gdzie pozbawiono nas wszelkiego zarostu. Do dzisiaj przechodzš mnie ciarki, kiedy kapral z brzytwš kazał pocišgać „narzšdy” raz na prawo i raz               na lewo, a on machał tylko brzytwš. Brr!  Po umyciu się dostaliœmy zupełnie nowe sowieckie umundurowanie i rozpoczšł się mozolny dzień ćwiczeń. Pobudka o godz. 6.00, po skromnym œniadaniu wymarsz na plac ćwiczeń. Maszerowaliœmy w stronę rzeki Oki. Na przejœciu przez rzekę był mostek, który najczęœciej był ćwiczebnie „zaminowany”, a więc musieliœmy przechodzić przez rzekę w bród. Było płytko, skakaliœmy po kamieniach,         aby zbytnio się nie zamoczyć. Nie zawsze się to udawało. Parę razy tylko korzystaliœmy z normalnego przejœcia mostkiem. Po drugiej stronie wysoki, stromy brzeg. Ziemia œliska, a zmoczone buty utrudniały wejœcie na skarpę. Po wdrapaniu się, bez odpoczynku, ćwiczenia  walki wręcz. Padały rozkazy: „dlinnym koli, korotkim koli”. Stały tam makiety  przeciwnika. Po tych ćwiczeniach plutonami nasi sowieccy instruktorzy prowadzili zajęcia                z taktyki, nauki o broni, granatach itd. Wykłady i ćwiczenia odbywały się        na pograniczu z polami kołchozowymi. Czasami udawało się wygrzebać kartofle i schować do kieszeni. Wracajšc do koszar musieliœmy œpiewać. Poczštkowo były to wojskowe polskie piosenki, póŸniej zmuszano nas              do œpiewania po rosyjsku. Po przyjœciu do koszar – czyszczenie broni, chociaż najczęœciej były to atrapy.

            I wreszcie upragniony obiad: chochla rzadkiej zupy i jako drugie łyżka makaronu lub ziemniaków czy kaszy jaglanej. Zjedzony obiad pobudzał tylko apetyt. Szczęœliwcy, majšcy ukryte ziemniaki, zdobyte w czasie ćwiczeń próbowali je upiec w kotłowni w piwnicy („kaczegarce”). Naturalnie nie dotyczyło to większoœci. Niektórzy koledzy dokupywali chleb zza płotu koszar, za zegarki i inne przechowane przedmioty. Zdarzały się przypadki dostania się któregoœ z naszych za ogrodzenie, po złapaniu był karany czyszczeniem WC lub sprzštaniem korytarzy, ale jeżeli udało się mu zdobyć marchew, zielone pomidory – był zadowolony. Prawie miesišc trwało nasze wojskowe szkolenie. Kiedy odmówiliœmy złożenia sowieckiej przysięgi, przerwano ćwiczenia i kierowano nas do różnych zajęć i prac, zarówno na terenie koszar, jak i poza nimi.

            W trudnych chwilach, kiedy mieliœmy trochę wolnego czasu, np. w tzw. „dzień wychodny” (wolny dzień od pracy), siadałem w stołówce, wycišgałem swojš ksišżeczkę do nabożeństwa i różaniec i modliłem się. Te cenne dla mnie przedmioty musiałem przy rewizji w Miednikach złożyć na stosie rekwirowanych nam przedmiotów, ale zdobyłem się na odwagę  i zapytałem asystujšcego przy tym procederze sowieckiego oficera:  „Te przedmioty nie sš żadnš broniš i nikomu nie szkodzš, dlaczego mnie je zabieracie?”. Oficer polecił krasnoarmiejcowi: „Oddajcie!” I w ten sposób przez cały czas moja ksišżeczka i różaniec towarzyszyły mi do końca mego pobytu.                   

            Tu chciaĹ‚bym wspomnieć o jeszcze jednym zdarzeniu. Obok mnie przy stole siedziaĹ‚ sowiecki bojec z kompanii wartowniczej, piszšcy list.                    Z ciekawoÂści zerknšłem mu przez ramiÄ™ i ku memu zdumieniu ujrzaĹ‚em wstÄ™p po polsku „Niech bÄ™dzie pochwalony Jezus Chrystus”. OkazaĹ‚o siÄ™,                 ĹĽe pochodziĹ‚ on z dawnych KresĂłw PoĹ‚udniowo-Wschodnich. Takie to byĹ‚y pogmatwane polskie losy. W poczštku paÂździernika byĹ‚em delegowany                     na wykopki. Pewnego dnia przyjechaĹ‚ szef kompanii i ku mojej wielkiej radoÂści powiedziaĹ‚: „Nu synok pojediesz k̀ mamie” i zabraĹ‚ mnie  do KaĹ‚ugi. Tu wypisano mi odpowiednie zaÂświadczenie, „sprawkę”,  i w grupie czterech podobnych szczęœliwcĂłw mogliÂśmy wyjechać z KaĹ‚ugi. Namawiano nas, aby po drodze przejechać przez MoskwÄ™, ale my zdecydowaliÂśmy siÄ™ jechać jak najprostszš drogš do domu. W tym samym czasie z sowieckim oficerem wyjeĹĽdĹĽaĹ‚a grupa naszych dziewczšt.

Ksišżeczka do nabożeństwa, o której wspomina Henryk Szulżycki

Józef  Iwanowski   – ur. 13.01.1929 r.,

                                   żołnierz 4 Brygady „Narocz”,  ps. „Anglik”

            ZostaĹ‚em rozbrojony 17.07.1944 r. i osadzony w obozie w MiedniÂkach, gdzie przebywaliÂśmy okoĹ‚o dwĂłch tygodni. Droga do KaĹ‚ugi byĹ‚a bardzo ucišżÂliwa z powodu ciasnoty w wagonach, braku wody przy sierpniowych upaĹ‚ach. Do KaĹ‚ugi dotarliÂśmy 5.08.44 r. Ze wzglÄ™du na mĂłj rocznik trafiĹ‚em do „uczebÂneÂgo” (mĹ‚odzieĹĽowego) batalionu. Ulokowano nas w starych koszarach. BarÂdzo szybko poddano nas intensywnemu szkoleniu wojskowemu: musztra, nauÂka o broÂni, okopywanie siÄ™. Po odmowie zĹ‚oĹĽenia sowieckiej przysiÄ™gi wykonyÂwaÂliÂśmy różne prace, jak: wykopywanie kartofli, pozyskiwanie i zaĹ‚aduÂnek torfu. PonieÂwaĹĽ zachorowaĹ‚em na dyzenteriÄ™, przez tydzieĹ„ byĹ‚em w puĹ‚kowym szpitalu.

            We wrzeÂśniu 1944 r. mĹ‚odsze i starsze roczniki oraz nasze dziewczÄ™ta zoÂstaĹ‚y zwolnione, rozkazem o częœciowej demobilizacji Armii Czerwonej. Do doÂmu jechaliÂśmy: okoĹ‚o 100 mężczyzn i od 40-50 polskich dziewczšt.Do MiĹ„ska konwojowaĹ‚ nas jeden sowiecki oficer.  Na drogÄ™ dostaliÂśmy suchy prowiant (gĹ‚Ăłwnie suchary i kasza jaglana, ktĂłrš gotowaliÂśmy na stacjach, przy ogniÂskach). Nasz przejazd odbywaĹ‚ siÄ™ różnymi pocišgami, w zaleĹĽnoÂści od sytuacji na kolei. CzÄ™sto byĹ‚y to pocišgi towarowe.Od MiĹ„ska odbywaliÂśmy dalszš droÂgÄ™ wedĹ‚ug wĹ‚asnego uznania. Ja z kolegš dojechaĹ‚em do GĹ‚Ä™bokiego, gdzie przeÂnocowaliÂśmy u znajomych i koĹ„cĂłwkÄ™ do domu, okoĹ‚o 60 km, odbyliÂśmy pieszo.

Po powrocie do domu, w krĂłtkim okreÂsie czasu, bo juĹĽ 20.10.44 r. zostaĹ‚em aresztoÂwany przez NKWD, osšdzony, dostaĹ‚em wyrok 5 lat jako maĹ‚oletni, bez udowodnienia winy. Zarzucono mi przynaleĹĽnoœć do organizacji AK, poniewaĹĽ byĹ‚em  poprzednio jej ĹĽoĹ‚nierzem. Po areÂsztowaniu byĹ‚em bity wyciorem, dla wyÂmuÂÂszenia podania innych nazwisk. W czasie konÂwojowania do Postaw nasz dowĂłdca konÂwoÂju meldowaĹ‚ napotkanemu sowieÂckiemu puĹ‚Âkownikowi, ĹĽe prowadzi aresztowaÂnych: dezerÂterĂłw, bandytĂłw, zĹ‚apanych z broniš w lesie  i jedÂnego legionistÄ™, tzn. mnie. Do dzisiaj nie wiem, dlaczego zostaĹ‚em tak nazwany.

           W Ĺ‚agrze przesiedziaĹ‚em do 1954 r. Po poÂwroÂcie do domu zastaĹ‚em przysĹ‚anš mi fotografię  kolegi JĂłzefa Mascianicy, ktĂłrš dołšczam do anÂkiety. Do Polski wrĂłciĹ‚em w 1958 r. za staraniem mego brata i osiedliĹ‚em się  w Gorzowie Wlkp.

 

Archiwalne zaœwiadczenie  nr 166 z dnia 30 maja 1980 r.

 wydane Józefowi  Iwanowskiemu przez Centralne Państwowe Archiwum Sowieckiej Armii  o służbie w Sowieckiej Armii od 5 sierpnia do 3 paŸdziernika 1944  r.

---

[1]  Raporty Ł.Berii do Stalina ogĹ‚osiĹ‚ 27 X 1994 r. „Moskowskij Komsomolec”, a przedrukowaĹ‚ „Kurier WileĹ„ski” (z 13 X 1994). Tutaj przedr. z: L.Tomaszewski, WileĹ„szczyzna lat wojny          i okupacji 1939-1945, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 1999, s.644-654.

[2] Iwan Aleksandrowicz Sierow, ur. w 1905 r., w 1939 r. ukoĹ„czyĹ‚ AkademiÄ™ Wojskowš                     im. Frunzego. Odkomenderowany do sĹ‚uĹĽby w NKWD, zrobiĹ‚ bĹ‚yskawicznš karierÄ™:  od IX 1939 – komisarz, od II 1941 – pierwszy zastÄ™pca Berii. ByĹ‚ gĹ‚Ăłwnym wykonawcš planu pacyfikacji Polski w latach 1944-45, doprowadziĹ‚ do aresztowania przywĂłdcĂłw Polski Podziemnej, sšdzonych póŸniej w „procesie  szesnastu”. Po zakoĹ„czeniu wojny objšł w Warszawie funkcjÄ™ doradcy w Ministerstwie BezpieczeĹ„stwa Publicznego. Odznaczony w 1946 r. Orderem Virtuti Militari 4 kl.  Od 1947 r. wiceminister spraw wewnÄ™trznych ZSRS, od 1954 r. przewodniczšcy KGB, w 1955 r. otrzymaĹ‚ stopieĹ„ generaĹ‚a armii, w latach 1958-1963 kierowaĹ‚ sowieckim wywiadem wojskowym. W 1963 r. niespodziewanie zdjÄ™ty ze stanowiska, zdegradowany                  i pozbawiony tytuĹ‚u Bohatera Zwišzku Sowieckiego. Zmarł  11 VII 1990 r. w Moskwie. Zob. L.Tomaszewski, op.cit, str. 512 .

[3] „Wilk”  to pseudonim gen. Aleksandra Krzyżanowskiego.  

[4] „Szczerbicz” to prawdopodobnie pseudonim mjra Teodora Cetysa (ps. „Wiking”, „Sław”, „Sławek”), szefa sztabu Okręgów Wilno i Nowogródek,  przed operacjš „Ostra Brama”.

[5] W poĹ‚owie kwietnia 1944 r. gen. „Wilk” powoĹ‚aĹ‚ trzy zgrupowania bojowe AK, w skĹ‚ad ktĂłrych wchodziĹ‚o po kilka brygad partyzanckich. Wszystkie trzy zgrupowania  przetrwaĹ‚y do dnia rozbrojenia przez sowietĂłw. Zob. L.Tomaszewski, op.cit., str.425.

[6] Stan liczebny oddziaĹ‚Ăłw AK przed operacjš „Ostra Brama” wynosiĹ‚: OkrÄ™g WileĹ„ski okoĹ‚o 5.500 ĹĽoĹ‚nierzy, OkrÄ™g  NowogrĂłdzki okoĹ‚o 4.000. Po operacji „Ostra Brama” OkrÄ™g WileĹ„ski znacznie wzrĂłsĹ‚ – do 9.100 osĂłb w jednostkach pierwszej linii. Zob. L. Tomaszewski, op.cit., str.430.

[7] Znany jest fakt zawieszenia polskiej flagi na Wieży Gedymina  w Wilnie przez podchor. Jerzego Jensza (ps. „Krepdeszyn”), zdjętej przez Rosjan .

[8] Zob. M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska, ĹĽmudzka i wszystkiej Rusi, 1582 r.                        Wyd. M. Malinowski, t.1-2, Warszawa 1846.

[9] J. Jurginis, Medininku Pilis (Zamek Miednicki), Vilnius Mintis, Wilno 1984, s. 19.

[10] M. BaliĹ„ski, T. LipiĹ„ski, StaroĹĽytna Polska pod wzglÄ™dem historycznym, jeograficznym                     i statystycznym opisana, t. III, Warszawa 1846, s. 213.

[11] Z.Kobylańska, Ze wspomnień sanitariuszki, Pax, Warszawa 1988, s. 150-152.

[12] Zob. M. W. Fechner, KaĹ‚uga, Moskwa 1971 (w jÄ™z. ros.); D.I.Malinin, KaĹ‚uga. Rys  historyczny,  KaĹ‚uga 1992 (w jÄ™z. ros); G.M.Morozowa, KaĹ‚uga. Przechadzki po starej KaĹ‚udze, KaĹ‚uga 1993 (w jÄ™z. ros.).

[13] Zob. A. Lewicki, Zarys historii Polski, wyd. 8, Warszawa 1923.

[14] Zob. G.Cioroch, Misja franciszkańska w Rosji [w:] „Rycerz Niepokalanej” 1998, nr 2,  s. 72-73.

[15] R. Szczęsnowicz „Remwicz”, Kaługa znaczy łagier (Wspomnienia żołnierza I Brygady AK), Biblioteka Wileńskich Rozmaitoœci, Bydgoszcz 2002, s. 40-41.

[16] T.Ginko, Wspomnienia z KaĹ‚ugi 1944-1946, Bydgoszcz 1993, s. 19-20. Biblioteka WileĹ„skich    RozmaitoÂści TMWiZW – OddziaĹ‚ w Bydgoszczy. T.3.

[17] Maszynopis nieznanego autora, 14 stron formatu A4 (znajduje siÄ™ w moich zbiorach –  przyp. J.H.).

[18] Zob. T.Ginko, Wspomnienia z Kaługi, op.cit., s.17-18.

[19] W. Iwanowski, Wilno, Ojczyzno moja... Wspomnienia, Wyd. Naukowe Uniwersytetu SzczeÂciĹ„Âskiego, Szczecin 1994, s. 194-195.

[20] Rękopis w moich zbiorach – przyp. J.H.

[21] Z.Rykowska-Cholewa, Kaługa [w:] „Ład” 1989, nr 19.

[22] W. Borodziewicz, Szósta Wileńska Brygada AK, Wyd. Bellona, Warszawa 1992, s.254.

[23] W. Czarnecki, Kresowe losy, Bydgoszcz 1995, s.54. Biblioteka WileĹ„skich RozmaitoÂści     TMWiZW w Bydgoszczy. Nr 2.

[24] W.Iwanowski, Wilno, Ojczyzno moja... . Wspomnienia, op.cit., s.202-204.

[25] W.Iwanowski, Wilno, Ojczyzno moja ..., op.cit., s.182.

[26] Stanisław Kiałka. Legenda wileńskiej konspiracji. Materiały biograficzne i pisma wybrane.         Red. L.J.Malinowski, TMWiZW – Oddział w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2000, s.362. Biblioteka Wileńskich Rozmaitoœci. Seria B, nr 30.

[27] Zob. Z.Kłosiński, Pierwsza udana ucieczka z obozu w Kałudze [w:] „Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK”. Wyd. Komisja Historyczna Okręgu Wileńskiego AK ŒZŻAK, Bydgoszcz – Warszawa 1998, nr 3, s.9-12.

[28] Zmarł w końcu listopada 2000 r.

[29] Ucieczka z podmoskiewskich lasĂłw MieczysĹ‚awa Turka „Kmiecia” z OR KO. Ustnš relacjÄ™ spisaĹ‚    J.Hrybacz [w:] „WileĹ„ski Przekaz” 1992,  nr 5, s.22-24.

[30] Zob. H.Szostak, Ucieczka z lesozagatowki [w:] Z.Grunt-Mejer, J.Hoppen-Zawadzka, L.Iwanowski, Z.Kłosiński, H.Szostak, Koniec epopei, TMWiZW – Oddział w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1996,            s.95-117. Biblioteka Wileńskich Rozmaitoœci. Seria B, nr 7.

[31] Zob. W.Iwanowski, Wilno, Ojczyzno moja ..., op.cit., s. 229 i nast.

[32] Rękopis relacji w moich zbiorach – przyp. J.H.

[33] Zob. J.Bohdanowicz, Brygada „Wilhelma”.  OddziaĹ‚y partyzanckie „Żuka” i „Gozdawy”,  GdaĹ„sk    1998, s.94.

[34] Rękopis relacji w moich zbiorach – przyp. J.H.

[35] Zob. W.Iwanowski, Wilno. Ojczyzno moja ..., op.cit., s. 214-215.

[36] Op.cit., s.216.

[37] T.Ginko, Wspomnienia z Kaługi, op.cit., s.41-43.

[38] Fragment relacji Zbigniewa Roguskiego. Rękopis w moich zbiorach – przyp. J.H.

[39] Zob. T.Ginko, Wspomnienia z Kaługi, op.cit. s.21.

[40] W.Iwanowski, Wilno, Ojczyzno moja...., op.cit., s.251.

[41] W.Iwanowski, Wilno. Ojczyzno moja ..., op.cit., s. 196.

[42] Z.Jankowski, Wspomnienia z 2 Wileńskiej Brygady AK oraz z Kaługi, op.cit., s.125-126.

[43] Zob. Z.Jankowski, Wspomnienia z 2 WileĹ„skiej Brygady AK oraz z KaĹ‚ugi. TMWiZW –     OddziaĹ‚ w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1998, s. 128-130.

[44] Op.cit., s.21.

* Autor wierszy nieznany. Teksty dostaĹ‚em od ktĂłregoÂś  z „kaĹ‚uĹĽan” – przyp. J.H.

* Autorem zbiorku wierszy jest Skorwid, imienia już nie pamiętam. Razem służyliœmy w jednym plutonie, na 27 kilometrze. Wiersze te przekazywałem w listach do domu, które zachowały się              w całoœci. Po powrocie nie udało mi się odnaleŸć Skorwida (przyp. J.H.).

** Wiersze nieznanego autora.