powrót do str.głównej
Komunikaty  |  IX Sesja Popularnonaukowa  |  Uratować od zapomnienia  | POMNIKI I TABLICE  |  NOWOŚCI WYDAWNICZE  |  KLUB HISTORYCZNY  | ODESZLI OD NAS  | PODZIĘKOWANIA   | WYDAWNICTWA WŁASNE  |
 
 
 
 
 

Pogodnych
Świąt Bożego Narodzenia
oraz Pomyślnego 2000 roku
życzą
Rada i Zarząd Fundacji
 
 
 

Przyczynki historyczne
Nieletni Pomorzanie-powstańcy warszawscy
w niewoli Wehrmachtu
(cd. artykułu)
Posiadamy również informacje o wywiezionym z obozu łambinowickiego do Stalagu VII A Moosburg nieletnim jeńcu z pomorskim życiorysem, tj. kpr. Jerzym Tempskim. W grudniu 1944 r. wraz ze 120-osobową grupą trafił on do jenieckiego oddziału roboczego w Monachium, gdzie w dniu 1 V 1945 r. został uwolniony przez wojska amerykańskie.
Wytypowanych natomiast do wyjazdu z obozu łambinowickiego do Stalagu IV B Mühlberg jeńców-chłopców poddano przeszukaniu, około południa 18 XI 1944 r. otrzymali oni posiłek oraz suchy prowiant na drogę (chleb i konserwę rybną), po czym ok. godziny 14.00 wymaszerowali z obozu do odległej o kilka kilometrów stacji kolejowej w Łambinowicach.
Tam załadowano ich do wcześniej podstawionych bydlęcych wagonów (przeciętnie po 50 osób do każdego). Podczas tej kilkudobowej podróży jeden z wagonów uległ awarii; konwojujący Niemcy ,,dołożyli" więc do pozostałych wagonów przeciętnie po 10-12 osób i transport pojechał dalej. W dniu 22 listopada w godzinach porannych jeńcy przybyli do docelowej stacji Neubuxdorf, skąd po kilkukilometrowym marszu dotarli do Stalagu IV B Mühlberg. Ci spośród jeńców, którzy posiadali jeszcze dokumenty tożsamości, zostali tam ich pozbawieni. Wszystkim wydano szare, metalowe, prostokątne znaczki rozpoznawcze.
Pobyt małych jeńców w Stalagu IV B Mühlberg trwał krótko. W lazarecie tegoż obozu pozostało tylko trzech rannych 15-letnich strzelców: Jerzy Janczewski - ,,Jureczek", Andrzej Lajer - ,,Kizior" i Tadeusz Majle - ,,Tadek". Pozostałych sukcesywnie wywożono ze Stalagu IV B Mühlberg do jenieckich oddziałów roboczych, które organizacyjnie podlegały już stalagom: IV F Hartmannsdorf i IV G Oschatz w Saksonii. Niemcy zmuszali jeńców m.in. do pracy w przemyśle zbrojeniowym, naruszając w ten sposób art. 31 konwencji genewskiej, który stwierdza, że prace wykonywane przez jeńców nie mogą mieć żadnego związku z działaniami wojennymi.
W dniu 28 XI 1944 r. wyekspediowano z Mühlbergu 49-osobową grupę, w której znalazła się większość najmłodszych chłopców, do jenieckiego oddziału roboczego w Brockwitz k. Meissen (Miśnia), podległego Stalagowi IV G Oschatz. Od dnia 29 listopada pracowali oni w filii fabryki samolotów ,,Messerschmitt", która funkcjonowała pod przykrywką huty szkła. Produkowano tam m.in. człony kadłubów samolotów myśliwskich typu ,,Messerschmitt Bf 109F", opancerzone ciągniki gąsienicowe, działa szturmowe, szklane miny przeciwpiechotne oraz miny przeciwczołgowe. W roboczej grupie 49 najmłodszych żołnierzy Powstania Warszawskiego, którzy zostali zmuszeni do pracy w katorżniczych warunkach w owej rzekomej hucie szkła w Brockwitz, znajdowali się m.in.: strz. Jarema Banasiński, strz. Zenon Kwiatkowski, st. strz. Apolinary Matczak i strz. Zdzisław Zbigniew Pryba. W owym zakładzie praca była bardzo ciężka, trwała 11 godzin dziennie. Z grupy tej przed Bożym Narodzeniem 1944 r. zbiegło dwóch chłopców, jeden zmarł (15-letni strz. Jan Walczak) w lutym 1945 r. wskutek choroby głodowej, odeszło zaś - w wyniku starań rodziców - na przełomie 1944/1945 r. dwóch jeńców-Pomorzan: strz. Jarema Banasiński (do pracy w jednej z krakowskich fabryk) i strz. Zenon Kwiatkowski. Gdy w rejon Meissen dotarły oddziały 1 Korpusu Pancernego gen. bryg. Józefa Kimbara (2 Armia Wojska Polskiego), Niemcy ewakuowali marszem pieszym nieletnich jeńców z owego komanda w kierunku granicy ,,Protektoratu Czech i Moraw". Pod eskortą niemieckich strażników chłopcy dotarli do miasteczka Glashütte (na południe od Drezna), gdzie w dniu 8 V 1945 r. zostali uwolnieni przez czerwonoarmistów. Podczas ataku radzieckich samolotów na wycofującą się kolumnę niemieckich wojsk pancernych w tej miejscowości śmierć poniosło wtedy (tj. 8 maja) trzech chłopców, jedenastu zaś zostało rannych i kontuzjowanych. I tak np. strz. Zdzisław Zbigniew Pryba został wówczas ciężko ranny (w Dreźnie lekarze radzieccy amputowali mu prawą rękę). Następnego dnia (19 maja) dwóch nowouwolnionych jeńców ochotniczo wstąpiło do jednego z oddziałów artylerii 2 Armii Wojska Polskiego i w pościgu za niedobitkami Wehrmachtu dotarli aż do Dečina (na północ od Pragi). Natomiast pozostali chłopcy z owego komanda w zdziesiątkowanej grupie wrócili do kraju w końcu maja 1945 r.
Z kolei w dniu 11 XII 1944 r. skierowano ze Stalagu IV B Mühlberg do innego oddziału roboczego jeńców w Brockwitz (87-osobową grupę chłopców, dotarli oni na miejsce po kilkugodzinnej podróży). Jeńcy z tegoż oddziału, którego nazwa brzmiała ,,Lager zum Stein", ulokowani zostali na terenie wspomnianej już rzekomej huty szkła. Początkowo pracowali przy wyładunku węgla i piasku; starszych chłopców zatrudniono następnie przy montażu kadłubów samolotów myśliwskich typu ,,Messerschmitt Bf 109F". Nitowali oni blachy w warsztatach montażowych w ,,Lager zum Stein" i Niedersedlitz (południowo-zachodnie przedmieście Drezna), dokąd jeździli codziennie pod konwojem. Po zbombardowaniu Drezna przez lotnictwo anglo-amerykańskie (12-15 II 1945 r.) Niemcy rozbudowali warsztat w ,,Lager zum Stein" (w Brockwitz), bowiem praca w Niedersedlitz - z uwagi na zniszczenia - skończyła się. Niebawem (od marca 1945 r.) nieletnich jeńców zaczęto kierować do prac fortyfikacyjnych, bowiem zbliżał się już front wschodni. Młodszych chłopców prowadzono codziennie do Brockwitz lub wożono pociągiem i zatrudniano u prywatnych ogrodników, rzemieślników czy też okolicznych chłopów. Dzięki temu ta stosunkowo nieliczna grupa najmłodszych jeńców z owego komanda roboczego miała większe możliwości zdobycia artykułów żywnościowych. Dotkliwy głód zmuszał pozostałych jeńców do polowań na koty i psy, które następnie konsumowali. W jenieckim oddziale roboczym ,,Lager zum Stein" znajdował się m.in. st. strz. Janusz Bratek. W końcu kwietnia 1945 r. chłopcy z tegoż komanda zostali ewakuowani marszem pieszym w kierunku zachodnim. Podczas marszu pod eskortą niemieckich strażników miało miejsce kilka ucieczek. Chłopcy, którzy maszerowali w kolumnie na zachód, zostali w dniu 8 V 1945 r. uwolnieni przez czerwonoarmistów w górach, w pobliżu granicy z ,,Protektoratem Czech i Moraw". Niektórzy z nich jeszcze w maju 1945 r., powrócili do Polski, pozostali zaś zostali przeniesieni do amerykańskiej strefy okupacyjnej Niemiec i ,,wylądowali" w obozie dla byłych jeńców wojennych z państw koalicji antyhitlerowskiej w Darmstadt. Stamtąd część byłych nieletnich jeńców udała się w podróż do kraju, reszta zaś albo zaciągnęła się do służby w organizowanych przez armię USA w Zachodnich Niemczech Kompaniach Wartowniczych, tworzonych głównie do ochrony magazynów i obiektów wojskowych, bądź też wyjechała do Włoch i wstąpiła do 2 Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. dyw. Władysława Andersa albo do ześrodkowanego w Szkocji 1 Korpusu Polskiego gen. dyw. Stanisława Maczka. Nieznane są dalsze losy Janusza Bratka.
Ponadto ze Stalagu IV B Mühlberg Niemcy wysłali do Chemnitz 62 nieletnich jeńców, których mężem zaufania był mat Józef Wański. Owa grupa - jako jeniecki oddział roboczy podległy organizacyjnie Stalagowi IV F Hartmannsdorf  - została zmuszona do pracy w fabryce broni ,,Wanderer-Werke". W jej składzie znajdował się m.in. strz. Jerzy Działowski. Pod koniec kwietnia 1945 r. chłopców z tegoż komanda ewakuowano marszem pieszym w kierunku zachodnim, bowiem do rejonu Chemnitz dotarły już oddziały Armii Czerwonej. Podczas ewakuacji miały miejsce dwie ucieczki. Ewakuowana grupa wkrótce została bez ,,opiekunów", gdyż pewnego majowego dnia niemieccy wachmani eskortujący jeńców odjechali na rowerach. Wówczas to grupa ta podzieliła się na mniejsze grupki i pomaszerowała w kierunku Gery, niebawem napotykając na szosie pierwsze oddziały wojsk amerykańskich. Chłopców skierowano do obozu dla byłych jeńców wojennych z państw koalicji antyhitlerowskiej w Darmstadt. Część, z nich wróciła do Polski. Jerzy Działowski prawdopodobnie pozostał na Zachodzie.
Nic nie wiemy również o dalszych losach dwóch nieletnich jeńców z pomorskim rodowodem, których z Łambinowic wyekspediowano do następujących obozów: Stalagu XIII D Norymberga, tj. st. strz. Danielu Kwiatkowskim, oraz Stalagu IX C Bad Sulza - strz. Zbigniewie Cichawie. O ostatnim z omawianej grupy Pomorzan, st. strz. Stanisławie Gablerze wiemy, iż przeżył niewolę i obecnie mieszka w Australii. Jednakże o wojnie ani nie chce słyszeć ani mówić i swoje dorosłe dzieci pozostawia w całkowitej niewiedzy o Polsce, wojnie i Powstaniu Warszawskim.
Różnie ułożyły się powojenne losy nieletnich żołnierzy Powstania Warszawskiego, uwolnionych z niemieckiej niewoli na przełomie kwietnia i maja 1945 r. Część spośród nich powróciła do Polski, natomiast większość pozostała w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Wielu z nich wstąpiło do amerykańskich Kompanii Wartowniczych, werbunek do tej formacji rozpoczął się w okresie wycofania głównych sił armii amerykańskiej z Europy i ich demobilizacji. Kompanie w ufarbowanych na czarno amerykańskich mundurach wojskowych z polskimi orzełkami i naszywkami ,,Poland" strzegły składów, magazynów i amerykańskich instalacji wojskowych, głównie w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec, ale także w strefie brytyjskiej, francuskiej oraz we Francji i Belgii. Latem 1947 r. władze amerykańskie przystąpiły do likwidacji polskich Kompanii Wartowniczych, które pełniły służbę okupacyjną w Niemczech.
Najwięcej byłych nieletnich jeńców AK, uwolnionych przez wojska amerykańskie, wstąpiło do stacjonującego we Włoszech 2 Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. dyw. Władysława Andersa. Zazwyczaj służyli we wchodzącej w jej skład 2 Warszawskiej Dywizji Pancernej gen. bryg. Bronisława Makowskiego, która została sformowana dopiero pod koniec wojny dzięki napływającym uzupełnieniom, złożonym przeważnie z byłych jeńców Polaków z armii niemieckiej i Polaków z obozów niemieckich. W maju 1945 r. rząd Wielkiej Brytanii postanowił przenieść ów korpus z Włoch do Anglii oraz przyspieszyć demobilizację przez przesuwanie żołnierzy do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (PKPiR), tymczasowej organizacji wojskowej w ramach angielskich sił zbrojnych, w której polscy żołnierze mieli być rozsiedlani w miarę możliwości zatrudnienia.
W ramach owej demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie od lipca do października 1946 r. przetransportowano wojska 2 Korpusu Polskiego do Anglii i rozpoczęto ich rozsiedlanie w ramach PKPiR na równi z innymi jednostkami polskimi na Zachodzie.
PKPiR dzielił się na grupy dywizyjne. Tworzyły je dawne dywizje z zachowaniem poprzedniej numeracji. Niższą jednostką organizacyjną były grupy brygadowe, które dzieliły się na oddziałowe. Organizowanie szkolenia zawodowego, życia obozowego i kontraktowania do pracy należało do kompetencji władz polskich i misji brytyjskich, funkcjonujących przy grupach dywizyjnych. Po ostatecznym zadeklarowaniu się lub zgłoszeniu chęci wyjazdu do innego kraju żołnierz podlegać demobilizacji i otrzymywał odpowiednią odprawę (pieniężną i materiałową). W ten sposób b. żołnierze polscy osiedlali się na terenie Wielkiej Brytanii, wyjeżdżali do krajów zamorskich, udając się głównie do USA, Kanady, Australii i państw Ameryki Południowej. Wielu zaciągnęło się na służbę do armii brytyjskiej.
Wraz z wojskami 2 Korpusu Polskiego przybył z Włoch do Anglii kpr. Jerzy Tempski, który służył w 2 Warszawskiej Dywizji Pancernej. Niewątpliwie identyczny szlak przebył st. strz. Stanisław Gabler, który po jakimś czasie wyjechał do Australii.
Natomiast strz. Janusz Preyss po oswobodzeniu przeszedł w Szwajcarii kwarantannę, po czym został wcielony do internowanej w tym kraju 2 Dywizji Strzelców Pieszych gen. bryg. Bronisława Prugara-Ketlinga. Po demobilizacji (początek lipca 1945 r.) przybył do Francji, przebywał w Grenoble i Lille, po czym trafił do II Obozu Zbornego Wojska Polskiego w La Courtine, gdzie ukończył szkołę średnią. Po zdaniu matury w 1947 r. wrócił - przez Anglię i Szkocję - do kraju.
Tragiczny ślad zdecydowanej większości nieletnich Pomorzan - żołnierzy Polski Walczącej, o których mowa w niniejszym artykule urywa się w obozach jenieckich, administrowanych przez Wehrmacht lub organizacyjnie im podległych oddziałach roboczych. Do kraju - jak zdołano do tej pory ustalić - powróciło tylko sześciu spośród 27 omawianych w niniejszym artykule b. nieletnich Pomorzan - żołnierzy Powstania Warszawskiego, a po jego upadku jeńców wojennych w niewoli Wehrmachtu. Byli to: Jarema Banasiński i Zygmunt Kwiatkowski (zwolnieni z niewoli w końcu 1944 r.), Apolinary Matczak, Janusz Preyss, Zdzisław Zbigniew Pryba i Jerzy Tempski. Autorowi udało się nawiązać kontakt tylko z czterema ostatnimi. Wszyscy swoimi czynami, własną krwią i cierpieniami pisali dzieje Powstania Warszawskiego i kaźni jenieckiej. Należą do pokolenia, które otacza legenda, gdyż zapisali najwspanialszą kartę w dziejach narodu polskiego. Ich głęboki patriotyzm oraz wykazany w okropnych warunkach niewoli niemieckiej niezwykły hart ducha, a także gehenna obozowych trudów i cierpień, zasługują na rzecz najcenniejszą - trwałą pamięć pokoleń, która jest miarą kultury moralnej każdego społeczeństwa. Los każdego z nich jest godny odrębnego potraktowania.

Damian Tomczyk

(Uwaga redakcji: Pierwszą część artykułu prof. Damiana Tomczyka, pracownika naukowego Instytutu Filologii Polskiej WSP w Częstochowie, zamieściliśmy w Biuletynie nr 1/36/99. Pełny tekst opracowania z przypisami i tabelami znajduje się w zasobie Fundacji, w dziale opracowań biblioteki pod numerem B-126).
powrót do spisu treści biuletynu
 

KOMUNIKATY
Obchody Setnej Rocznicy Urodzin Generał Marii Wittek
Memoriał Generał Marii Wittek działający przy naszej Fundacji pod przewodnictwem prof. Elżbiety Zawackiej, był w tym roku współorganizatorem kilku ważnych uroczystości. Współorganizował IX Sesję popularnonaukową połączoną z II Zjazdem Kombatantek, z którego sprawozdanie przedstawiamy również w tym numerze Biuletynu, oraz uczestniczył w organizowaniu uroczystości Setnej rocznicy urodzin jego patronki, gen. Marii Wittekówny - podoficera POW, Komendantki Naczelnej PWK oraz Szefa WSK w KG AK, odznaczonej dwukrotnie Orderem Wojennym Virtuti Militari.
Maria Wittek urodziła się 16 sierpnia 1899 r. we wsi Trębki (pow. Gostynin), gdzie 8 sierpnia br. odsłonięto tablicę Jej poświęconą.
Była człowiekiem czynu i oddanym działaczem niepodległościowym. Już w wieku 12 lat należała do uczniowskiej konspiracji w polskiej szkole Zrzeszenia Rodziców i Nauczycieli w Kijowie, która powstała dzięki staraniom tamtejszej Polonii. Na parę miesięcy przed maturą, w 1918 r. została zaprzysiężona jako żołnierz POW - ukończyła kurs wywiadowczy i szkołę podoficerską. W 1921 r. odkomenderowano ją do Ochotniczej Legii Kobiet, a w rok później po likwidacji OLK, wspólnie z koleżankami rozpoczęła działania na rzecz powstania organizacji, która przygotowywałaby kobiety do służby wojskowej na wypadek wojny. W międzyczasie ukończyła Warszawską Szkołę Podchorążych, a w roku 1928 została Komendantką Naczelną Przysposobienia Wojskowego Kobiet - organizacji, która, jak się okazało we wrześniu 1939 r., doskonale przygotowała kobiety do obrony Kraju.
Maria Wittek pod pseudonimem ,,Mira" została Szefem Wojskowej Służby Kobiet w KG ZWZ-AK, którą kierowała do jej rozwiązania.
W ludowej Polsce zajęła się też tym, co najbardziej kochała - PWK. W 1946 r. otrzymała nominację na kierownika sekcji PWK w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego, a w dwa lata później po przeorganizowaniu tegoż Urzędu M. Wittek objęła stanowisko szefa Wydziału Kobiecego Komendy Głównej Powszechnej Organizacji ,,Służba Polsce". Wkrótce jednak, w ramach represji wobec żołnierzy Polskiego Podziemnego Państwa, została aresztowana i postawiona przed sądem - co było jednoznaczne ze zwolnieniem jej z dotychczas pełnionych obowiązków.
Odsunięta od pracy na rzecz PWK, Wittekówna zajęła się upamiętnianiem kobiet polskich, które poświęciły się walce niepodległościowej. Z jej inicjatywy powstała przy Towarzystwie Miłośników Historii w Warszawie, działająca do dziś, Komisja Historii Kobiet w Walce o Niepodległość, która w roku 1988 wydała obszerny, bo zawierający ok. 5 tys. biogramów, Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej.
Za swe zasługi została odznaczona dwukrotnie Orderem Wojennym Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, a w 1991 r. otrzymała, dawno już zasłużoną, nominację na generała brygady.
Zmarła 19 kwietnia 1997 r. w Warszawie na Powiślu, w domu, który niegdyś był jej kwaterą konspiracyjną.

W niespełna dwa lata po śmierci gen. Marii Wittek, 16 sierpnia br. odbyła się pierwsza część uroczystości upamiętniających stulecie Jej urodzin. W Katedrze Polowej Wojska Polskiego w Warszawie biskup gen. Leszek Sławoj Głódź odprawił Mszę św. za duszę śp. Marii Wittek. Zebrani na mszy przyjaciele, podkomendne i współpracownicy gen. Marii Wittek udali się na Powązki, gdzie przy grobie pierwszej w historii Wojska Polskiego Kobiety-Generała, odbył się uroczysty apel pamięci ku czci kobiet-żołnierzy walczących o niepodległość Polski. W imieniu płk Elżbiety Zawackiej przemawiała Prezes Zarządu Fundacji AP AK Dorota Zawacka-Wakarecy: ,,Pewiaczki, członkinie przedwojennej organizacji przysposobienia wojskowego kobiet, oddajmy hołd Komendantce Naczelnej PWK, wdzięczne Jej za to, że uczyła nas nieustępliwej walki dla ojczyzny".
Po uroczystościach na Powązkach, zebrani tam udali się na warszawskie Powiśle, gdzie przy ul. 3-go Maja 2 w domu Sióstr Urszulanek mieszkała gen. Maria Wittek. Tam też p. Dorota Zawacka-Wakarecy, jako przedstawicielka Memoriału, p. Andrzej Olbryś, prezes Zarządu ,,Domów Spółdzielczych" oraz pewiaczka i przewodnicząca komitetu organizacyjnego obchodów Setnej rocznicy urodzin Marii Wittek, p. Janina Sikorska, dokonali odsłonięcia tablicy pamiątkowej, którą poświęcił jasnogórski kapelan, o. Eustachy Rakoczy.
Druga część obchodów Setnej rocznicy urodzin, współorganizowana również przez przedstawicieli Koła Przyjaciół Memoriału, miała miejsce 7 października br. w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie. Wówczas to odbyło się uroczyste spotkanie pewiaczek, kombatantów AK, członków Memoriału, historyków oraz osób zainteresowanych tematem Kobieta Polska w służbie Rzeczypospolitej, będącego jednocześnie tematem konferencji naukowej, która towarzyszyła spotkaniu.
Wśród prelegentów wygłaszających swoje referaty byli: dr Tadeusz Krawczak, który przedstawił sylwetkę gen. Marii Wittek - jako żołnierza niepodległościowego; Bożenna Tazbir-Tomaszewska, Przewodnicząca KHK, która mówiła o działalności Komisji; mgr Aleksandra Skrabacz, która zreferowała służbę kobiet w armiach NATO oraz kpt. mgr Beata Laszczak, która przedstawiła problem kobiet w armii III Rzeczypospolitej.
Spotkaniu towarzyszyła również wystawa poświęcona gen. Marii Wittek, zaś na zakończenie uroczystości zebrani mieli okazję wysłuchać koncert w wykonaniu reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego WP.

Katarzyna Minczykowska

*   *   *

W dniach 10-11 września br. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie zorganizowało konferencję na temat ,,Ruch regionalny w Gdańsku i na Pomorzu. Problemy i perspektywy w nowych warunkach ustrojowych". Celem konferencji było spotkanie regionalistów, samorządowców, przedstawicieli pomorskich organizacji regionalnych i dziennikarzy oraz przeprowadzenie rozmów dotyczących możliwości współpracy i wymiany dotychczasowych doświadczeń. W spotkaniu tym, które miało miejsce w siedzibie Kaszubskiego Uniwersytetu Ludowego w Starbieninie (pod Gdańskiem), jako przedstawicielka naszej Fundacji, wzięła udział Pani Prezes Dorota Zawacka-Wakarecy.

(red.)

*   *   *

Dnia 22.10.1999 r. odbył się, zorganizowany przez Fundację Archiwum Pomorskie Armii Krajowej w Toruniu, międzyszkolny konkurs recytatorski kobiecej poezji wojennej. Dziewiętnaścioro recytatorów z 11 szkół toruńskich gościło Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące ,,Poltech" w Toruniu. Konkurs otworzył Dyrektor Szkoły prof. dr hab. Aleksander Nalaskowski, a młodzież oceniało jury w następującym składzie:
1. p. Elżbieta Dokurno - przedstawicielka Wydziału Kultury Sportu i Turystyki Urzędu Miejskiego w Toruniu,
2. p. Danuta Moszyńska-Sendek - nauczycielka j. polskiego ze Szkoły Podstawowej nr 15,
3. p. Jerzy Rochowiak - poeta i autor sztuk dla dzieci i młodzieży,
4. p. Teresa Stępień-Nowicka - aktorka Teatru im. Wilama Horzycy,
5. p. Dorota Zawacka-Wakarecy - Prezes Zarządu Fundacji,
6. p. Ewa Górna - uczennica Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego ,,Poltech" w Toruniu.
Laureatami konkursu zostali następujący uczniowie szkół toruńskich:
I miejsce Justyna Jagielska ze Szkoły Podstawowej nr 27,
II miejsce Katarzyna Fordońska i Aleksandra Szczepaniak z Gimnazjum przy Szkole Podstawowej nr 16
III miejsce Agnieszka Mincer ze Szkoły Podstawowej Nr 8
IV miejsce Marta Kotlarek z Gimnazjum przy Szkole Podstawowej nr 3 i Maria Ulczycka ze Szkoły Podstawowej nr 11.
Dla najlepszych recytatorów nagrody rzeczowe ufundowała Firma ,,Stabipol", a książkowe Fundacja Archiwum Pomorskie Armii Krajowej w Toruniu.

Ella E. Skerska
 

powrót do spisu treści biuletynu
 

IX Sesja Popularnonaukowa
Fundacji ,,Archiwum Pomorskie AK"

W dniach 6 i 7 listopada 1999 roku w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego odbyła się IX Sesja Popularnonaukowa Fundacji ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" pt. ,,Wojenna służba Polek w II wojnie światowej", Sesja niecodzienna, bo połączona z II Zjazdem Kombatantek.
Przyjechały z różnych stron Polski: z Gdańska, Warszawy, Poznania, Krakowa, a także z zagranicy. W czasie wojny: łączniczki, sanitariuszki, minerki, kanalarki, kurierki - żołnierze-kobiety Armii Krajowej, Armii Polskiej na Wschodzie, a także innych formacji wojskowych. Bez ich cichej służby, przebiegającej często na drugim planie, ale jednocześnie obciążonej najwyższą odpowiedzialnością, trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie Armii Krajowej, Wojska Polskiego czy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Nie sposób wymienić imiennie wszystkich blisko 80 przybyłych, choć właściwie należałoby to uczynić, dla oddania należnego im szacunku. Wspomnijmy zatem przynajmniej dwie, które odbyły najdłuższą drogę: Panią Anielę Sitko-Harazin z USA, przedwojenną członkinię Przysposobienia Wojskowego Kobiet i Panią Marię Sobocińską ze Szwecji, komendantkę Wojskowej Służby Kobiet w włocławskim Inspektoracie Armii Krajowej, po wojnie za służbę w AK - więzioną przez 3 lata w Inowrocławiu i w Fordonie.
Obrady sesyjne w Ratuszu Staromiejskim, w obecności przedstawicieli władz wojewódzkich i miejskich: Wojewody Kujawsko-Pomorskiego, Pana Józefa Rogalskiego, Prezydenta Torunia, Pana Wojciecha Grochowskiego i Przewodniczącego Rady Miejskiej Torunia, Pana Bogdana Majora, otworzyła prof. Elżbieta Zawacka, Honorowa Przewodnicząca Rady Fundacji ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej". Obecni byli także Kierownik Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, Pan Minister Jacek Taylor i generał brygady, Andrzej Piotrowski. W chwilę później miało miejsce nieoczekiwane wydarzenie - wręczenie Elżbiecie Zawackiej, oficerowi Komendy Głównej AK, emisariuszowi do Londynu w 1943 r. i ,,cichociemnej" aktu nominacyjnego na stopień pułkownika. Potem obrady Sesji potoczyły się już normalnym trybem, choć trzeba przyznać, że były bardzo intensywne. W ciągu niespełna dwóch dni wygłoszono blisko 30 referatów, zgrupowanych w 5 bloków tematycznych: l. Kobiety w kampanii wrześniowej 1939 r., 2. Żołnierze-kobiety podziemnego wojska - w ZWZ-AK, 3. Uczestniczki innych konspiracyjnych organizacji wojskowych, 4. Kobiece wojsko ,,mundurowe" na Wschodzie i Zachodzie, 5. Działalność kobiet w obronie cywilnej narodu. Znów nie sposób wymienić autorów wszystkich referatów, wspomnijmy zatem choć po jednym wystąpieniu z każdego bloku tematycznego dla oddania charakteru całości: Elżbieta Zawacka mówiła o żołnierzach-kobietach kampanii wrześniowej 1939 r., Edmund Bakuniak z Warszawy o sanitariuszkach 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty. Krystyna Wojtowicz z Krakowa przedstawiła referat pt. ,,Polki lat 1939-1945, kim były - jak ginęły", Janina Duda z Warszawy - referat pt. ,,Spadochroniarki Armii Polskiej na Wschodzie", Bożena Urbanek, również z Warszawy - opracowanie pt. ,,Korpus Sióstr w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie", wreszcie s. Antonietta Frącek ze Zgromadzenia Sióstr Rodziny Marii - opracowanie o udziale sióstr swego zgromadzenia w działalności Polskiego Państwa Podziemnego. Właściwie jedyną dłuższą przerwą i wytchnieniem w tak szeroko zakrojonym programie Spotkania był uroczysty obiad wydany w sobotę przez Wojewodę Kujawsko-Pomorskiego, Pana Józefa Rogalskiego. A w przerwach krótszych, kilkuminutowych, między poszczególnymi blokami tematycznymi, uczestnicy Sesji mogli obejrzeć wystawę obrazującą kobiecą służbę wojskową zorganizowaną przez płk Wojciecha Zawadzkiego, dyrektora Muzeum Tradycji Pomorskiego Okręgu Wojskowego i pracowników Fundacji ,,Archiwum Pomorskie Armii Krajowej".
Każdego dnia wystąpienia sesyjne kończyły się spotkaniem Kombatantek i członkiń Memoriału Generał Marii Wittek. I nie ujmując w niczym obradom Sesji - można powiedzieć, że tam również działy się rzeczy bardzo ważne. Memoriał powstał jeszcze trzy lata temu jako owoc poprzedniej Sesji poświęconej służbie Polek w II wojnie światowej, a jego celem jest gromadzenie materiałów historycznych: dokumentów i relacji opisujących tę służbę. Teraz nadszedł czas podsumowania działalności Memoriału, a także zaplanowania pracy na następne trzy lata - i okazało się, że choć zrobiono już bardzo wiele, a szafy w siedzibie Pomorskiego Archiwum AK na Wielkich Garbarach zapełniły się relacjami i innymi materiałami archiwalnymi - to wciąż jeszcze tak wiele ich brakuje... Stąd gorące apele prof. Elżbiety Zawackiej o włożenie w tę pracę maksimum sił i  umiejętności, a także o zainteresowanie tematyką wojennej służby kobiet ludzi młodych: studentów, magistrantów, doktorantów - tak by powoli mogły powstawać syntezy historyczne poświęcone tak ważnej - a dotychczas zapomnianej - części narodowego wysiłku i narodowej kultury. Wybrano także nowe władze Memoriału: Przewodniczącą została Pani Dorota Zawacka-Wakarecy, jednocześnie Prezes Zarządu Fundacji, a wiceprzewodniczącymi - Panie Krystyna Wojtowicz z Krakowa i Irena Makowska z Warszawy. Na zakończenie Sesji czekała uczestników jeszcze jedna niespodzianka: otwarcie trzyletniego okresu przygotowań do następnej Sesji i Zjazdu w 2002 roku, bo przecież ,,Nasza Służba trwa" (takie hasło towarzyszy toruńskim Zjazdom) i nie powinien jej ograniczać upływający czas, postępujące choroby... Patrząc na uczestniczki Sesji z bliska chciałoby się powiedzieć, że tak właśnie jest: zadziwiał ich hart ducha, wytrwałość w znoszeniu trudów podróży i dwudniowego sesyjnego maratonu, który - co trzeba przyznać - poważnie zmęczył nas, znacznie młodszych pracowników Fundacji.
Należy jeszcze wspomnieć o ostatnim, już nieformalnym spotkaniu Sesji, które miała miejsce w siedzibie toruńskiego Archiwum Fundacji ,,AP AK". Było gwarnie, tłoczno i serdecznie, wymieniano wrażenia z obrad sesyjnych, uzgadniano terminy przekazania kolejnych materiałów archiwalnych, obmyślano strategię działania na przyszłość. Na koniec - jeszcze ostatnie podziękowania i pospieszne schodzenie po stromych schodach Archiwum, bo zbliża się czas odjazdu ekspresu do Warszawy i pospiesznego do Gdańska - a my przyjmując podziękowania i odprowadzając Gości myśleliśmy sobie, każdy z nas po cichu - ,,za co właściwie dziękujecie, to my Wam dziękujemy - że jesteście, i że tyle możemy się od Was nauczyć".

Marta Czyżak
 

powrót do spisu treści biuletynu
 
 
 

Uratować od zapomnienia

Od zarania dziejów ludzie gromadzili przedmioty i pamiątki po drogich i bliskich im osobach żeby zachować o nich pamięć dla potomnych.
Muzealia naszego Archiwum obejmują 162 pozycje i gromadzone są od 1990 r. Obejmują przedmioty związane bezpośrednio z działalnością konspiracyjną oraz rzeczy osobiste, rękodzieła wykonane w obozach i więzieniach, zdjęcia, medale, odznaczenia itp. pamiątki pochodzące  z okresu od 1930 r. do chwili obecnej.
Wśród eksponatów znajdują się między innymi: gilotyna do papieru i czcionki drukarni kaszubskiej, w której drukowany był przez Józefa Weltrowskiego ,,Głos Serca Polskiego", oryginały gazetki konspiracyjnej ,,Iskra Wolności", drukowanej w Józefkowie k/Lipna  w domu rodziny Lulińskich, lornetka wojskowa, pistolet, taśma z nabojami do karabinu maszynowego, radioodbiornik Philips z 1956 r.
Na zbiory muzealiów Fundacji składają się też przedmioty codziennego użytku z ukrytą w nich skrytką do przenoszenia grypsów, między innymi służący do ww. celu klucz gen. Marii Wittek a także ołówki. Fundacja w gromadzonych zbiorach ma śpiwór brezentowy typu ,,Kit Beck", proporczyki, znaczki, części wyposażenia kobiet-żołnierzy II Korpusu Armii gen. Andersa oraz mundur oficerski LWP z odznaczeniami p. Eugenii Barabasz.
Bogaty zbiór stanowią fałszywe legitymacje, zaświadczenia, pieczątki itp. dokumenty sporządzone dla żołnierzy działających w konspiracji w celu bezpiecznego wykonania konspiracyjnych  zadań. Wśród nich jest dowód tożsamości wystawiony na fałszywe nazwisko, szefowi sztabu KO AK Pomorze Józefowi Chylińskiemu i członkowi sztabu KO AK Pomorze Henrykowi Greutzmacherowi.
Do muzealiów, które szczególnie nas wzruszają należą rękodzieła więźniarek - wykonane z chleba więziennego przez Janinę i Władysławę Rusieckie różaniec i 21 figurek oraz godło Polski z napisem Bóg Honor i Ojczyzna,  wykonane w obozie jenieckim z blachy od puszek przez Nelę Gorczykiewicz.
Liczny zbiór albumów ze zdjęciami i pojedyncze zdjęcia obejmują okres od 1950 r. do chwili obecnej. Z okresu międzywojennego pochodzą  zdjęcia z obozów PWK w Garczynie, Spale, Warszawie oraz ręcznie malowane i pisane przez pewiaczki kroniki obozowe i śpiewniki piosenek obozowych.
Zdjęcia wykonane w okresie okupacji to przede wszystkim fotografie legitymacyjne konspiratorów, ich zdjęcia rodzinne, rodzajowe, zdjęcia obiektów, w których mieściły się lokale konspiracyjne.
Najliczniejszy zbiór ikonograficzny to zdjęcia z ostatnich dziesięciu lat. Prezentują one domy i kamienice, w których mieszkali lub spotykali się żołnierze AK i organizacji konspiracyjnych w Toruniu. Zbiór ten obejmuje 29 obiektów. Natomiast 131 fotografii przedstawia pomniki i tablice upamiętniające polskich patriotów, znajdujące się na terenie różnych miast Polski oraz Katyniu i Londynie. Z Sesji, uroczystości organizowanych przez Fundację, Świąt Narodowych obchodzonych przez społeczeństwo Torunia mamy 14 albumów zdjęć.
W dziale odznaczeń i medali jest między innymi odznaka cichociemnej, prof. Elżbiety Zawackiej, Order Virtuti Militari płka Jana Pałubickiego, Komendanta Okręgu Pomorze AK oraz krzyże i medale nadawane w latach 1940-1998.
Fundacja w 2000 r. będzie obchodziła dziesięciolecie istnienia i chciałaby wydać album na temat udziału społeczeństwa pomorskiego w walce z okupantem. Planujemy też z tej okazji z własnych zbiorów zorganizowanie wystawy zdjęć i muzealiów.
APELUJEMY do Państwa o przekazanie nam do naszych zbiorów lub udostępnienie do wykonania kopii zdjęć i pamiątek po Waszych bliskich, którzy uczestniczyli w konspiracji pomorskiej. Liczymy na Państwa życzliwość i zrozumienie.
powrót do spisu treści biuletynu
 
 

P O M N I K I    I    T A B L I C E

znajdujące się na terenie miasta Torunia, poświęcone żołnierzom AK
oraz żołnierzom i oficerom zamordowanym w latach 1939-1956

NAZWA	Napis	Miejsce	Data odsłonięcia
TABLICA	Żołnierzom AK Okręgu Wileńskiego	Kościół Świętego Józefa ul. Św. Józefa	1977 (pierwsza)
TABLICA	Żołnierzom AK Insp.Oszmiańskiego	Kościół Matki Boskiej Zwycięskiej ul. Podgórna	1978
TABLICA	Komendzie Okręgu AK Pomorze	Kościół NMP ul. N. Marii Panny	1986
TABLICA	Żołnierzom AK Insp. Toruń	Kościół Matki Boskiej Zwycięskiej ul. Podgórna	1987
TABLICA	por. W. Szwiec żołnierz Ponurego	W budynku Liceum im. M. Kopernika ul. Zaułek Prasowy	1989
TABLICA	Dowódcy oddz. partyzanckiego AK - KO - Pomorze por. Alojzemu Bruskiemu	Kościół Chrystusa Króla ul. Bażyńskich	1989-90
POMNIK-GŁAZ	Żołnierzom AK	Plac Rapackiego	1990
TABLICA	Zamordowanym w Katyniu, Kozielsku, Ostaszkowie  i Starobielsku	Kościół Jezuitów Św. Ducha Stary Rynek	1990
TABLICA	Żołnierzom AK - Komendy Okręgu  Pomorze	Na budynku przy ul. Warszawskiej 8	1991
POMNIK-GŁAZ	Pomordowanym przez NKWD	Plac przed hotelem Helios	1995
TABLICA	Żołnierzom AK leśników  i drzewiarzy	Budynek Dyrekcji Lasów Państwowych ul. Mickiewicza 9	1998
TABLICA	Nadanie mostowi na Wiśle pod Toruniem Im.Armii Krajowej		1999
TABLICA	Żołnierzowi KOP kompozytorowi Zygmuntowi Moczyńskiemu	Na budynku przy ul. Konopnickiej 15
TABLICA	Żołnierzowi AK konspiracji Woj. Pom. Antoniemu Antczakowi	Kościół Chrystusa Króla ul. Bażyńskich	1990
TABLICA	Nadanie szkole Podstawowej nr 32 im. ArmiiKrajowej	ul. Kosynierów Kościuszkowskich

Przy wjeździe na most drogowy im. Józefa Piłsudskiego od strony Podgórza w Toruniu jest Plac im. Armii Krajowej.
Ogółem w Toruniu znajduje się ponad 30 tablic i pomników upamiętniających walkę i męczeństwo Polaków w latach 1939-1990.
Apelujemy do Państwa o przekazywanie nam zdjęć pomników, tablic, krzyży, wycinków prasowych przedstawiających ten temat.
 

Michał Ojczyk
 

powrót do spisu treści biuletynu
 
 
 

Z NOWOŚCI WYDAWNICZYCH

Ostatnio staraniem Komitetu Redakcyjnego Biblioteki Fundacji AP AK ukazały się dwa najnowsze wydawnictwa fundacyjne. Są to: Z dziejów Przysposobienia Wojskowego Kobiet i Wojskowej Służby Kobiet (materiały) pod red. Elżbiety Zawackiej oraz Z dziejów Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ-AK ,,Zagroda" pod red. Katarzyny Minczykowskiej i Jana Szilinga. Pierwsza pozycja, to XXIV tom Biblioteki Fundacji, a zarazem część 8 serii pt. Służba Polek na frontach II wojny światowej. Na tom ten składają się przedruki czterech maszynopisów przechowywanych w zbiorach prywatnych prof. Elżbiety Zawackiej, dotychczas nieopublikowane. Autorkami opracowań są kobiety oficerowie AK: Halina Piwońska, Maria Wittek i Wacława Zastocka.
Druga pozycja, będąca XXVI tomem Biblioteki Fundacji, zawiera materiały z VIII Sesji popularnonaukowej, połączonej z VI Zjazdem kurierów i emisariuszy ,,Zagrody". Sesja ta odbyła się w Toruniu 14 listopada 1998 r. Przedstawiono w tym wydawnictwie referaty, komunikaty i głosy w dyskusji. Autorami najciekawszych z nich są jeszcze żyjący, już niestety bardzo nieliczni kurierzy i emisariusze ,,Zagrody" - m. in. Elżbieta Zawacka, Juliusz Walewski.
Wydawnictwa te, ze względu na niezwykle interesującą, zupełnie nieznaną tematykę, polecamy szczególnej uwadze Czytelników.
powrót do spisu treści biuletynu
 

KLUB HISTORYCZNY

Sprawozdania ze spotkań klubowych
w okresie od marca do listopada 1999 r.

Spotkanie Klubu Historycznego w marcu miało niezwykle uroczysty charakter i nietypowy przebieg, ponieważ zamiast wypracowanej od lat formuły spotkań, obchodziliśmy dziewięćdziesiątą ROCZNICĘ URODZIN PANI PROFESOR ELŻBIETY ZAWACKIEJ, która przypadła na dzień 19 marca. Władze miasta uczciły Honorową Obywatelkę, organizując uroczystości Jubileuszowe w Dworze Artusa, na które zaproszono kombatantów, przyjaciół, młodzież, władze miejskie i samorządowe, dostojników kościelnych. Minister Jacek Taylor, jako kierujący Urzędem do Spraw Kombatantów wyraził słowa najwyższego uznania i odczytał listy od Prezesa Rady Ministrów prof. Jerzego Buzka, Jana Nowaka Jeziorańskiego, prof. Władysława Bartoszewskiego. Piękne słowa przekazał również Ryszard Kaczorowski, ostatni Prezydent RP na uchodźstwie.

Dnia 28 kwietnia temat ,,Konspiracja religijna w obozie Stutthof" przedstawiła mgr Elżbieta Grot, pracownik naukowy Muzeum Stutthof w Sztutowie. (W następnym numerze biuletynu postaramy się zamieścić artykuł poświęcony tej tematyce).

Spotkanie klubowe w dniu 26 maja miało na celu prezentację dorobku wydawniczego Biblioteki Fundacji AP AK oraz promocję książki prof. Grzegorza Górskiego Polskie Państwo Podziemne. Profesorowie Andrzej Tomczak i Jan Sziling omówili dotychczasowe dokonania Fundacji w tej dziedzinie  oraz  najbliższe plany wydawnicze. Prof. Górski autorsko zaprezentował problematykę zawartą w swojej książce poświęconej Polskiemu Państwu Podziemnemu.

W dniu 27 października temat ,,Przedwojenni policjanci w konspiracji 1939-1945" zreferował podinspektor Bolesław Sprengel. W sposób niezwykle komunikatywny, przejrzysty i uporządkowany omówił pozycję społeczną przedwojennej Policji Państwowej, następnie okres mobilizacji w 1939 r. oraz rolę tzw. Granatowej Policji w okresie okupacji.

W listopadzie - IX Sesja Popularnonaukowa Fundacji (zob. art. w dziale KOMUNIKATY).
 
 

Plan najbliższych spotkań klubu historycznego

18 grudnia 1999 r. - Zbigniew Girzyński (doktorant w Instytucie Historii i Archiwistyki UMK) wprowadzi do dyskusji nad tematem ,,Duchowieństwo katolickie diecezji chełmińskiej w czasie II wojny światowej". Spotkanie będzie miało również charakter świąteczny.
26 stycznia 2000 r. - Lokalna pomorska organizacja konspiracyjna Gryf Pomorski.
23 lutego 2000 r. - Z dziejów Wojskowej Służby Kobiet na Pomorzu.

Hanna Maciejewska-Marcinkowka

powrót do spisu treści biuletynu
 
 

ODESZLI OD NAS
 
 

Janina Schaddach-Walentynowicz. ps. ,,Czarny Motyl", ur. 10 lipca 1923 r. w Gdańsku. Córka nauczyciela Jana Schaddacha i Leokadii zd. Stoppel, obywateli Wolnego Miasta Gdańska. Zmarła 13 marca 1999 r.
W Gdańsku uczęszczała do Gimnazjum Polskiego Macierzy Szkolnej. W 1939 r. z rodziną - Matką i trzema siostrami Ireną, Marią i Józefą - zamieszkała w Toruniu. W 1941 r. (25 listopada) wstąpiła do organizacji konspiracyjnej, Polskiej Armii Powstania. Po zaprzysiężeniu do PAP razem z matką i siostrami rozpoczęła pracę konspiracyjną.
,,Czarny Motyl", bo taki był pseudonim Janiny Schaddach, dzięki znajomości języka niemieckiego na polecenie organizacji wysłuchiwała na bieżąco zagranicznych wiadomości radiowych, sporządzała meldunki, pisała na maszynie odezwy. Materiały konspiracyjne powielała w dużych ilościach na ,,bibule", które jako łączniczka przekazywała komendantowi PAP w Toruniu, a także przyjeżdżała do oddziału PAP w Gdańsku. Mieszkanie rodziny przy ul. Matejki w Toruniu było ,,skrzynką", miejscem kontaktów grupy gdańskiej z toruńską.
25 sierpnia 1943 r. - gestapo aresztowało Janinę i jej siostrę Marię. Pierwsze 3 tygodnie przebywała w areszcie przy ul. Wały w Toruniu. Przeszła tam ciężkie przesłuchania (była bita pejczem w twarz), nie wydając nazwy organizacji.
Wrzesień 1943 r. - została przywieziona do więzienia gestapo w Bydgoszczy. Z jej rodziny aresztowano matkę (18 XI 1943) i siostry Irenę i Józefę (25 I 1944).
Tak wspominała Janina w nieopublikowanej autobiografii ,,Moja wojna" napisanej w 1992 r (maszynopis złożony w Fundacji ,,Archiwum Pomorskie AK" w Toruniu) tamte chwile: ,,Raz wracając do celi po odwiedzinach ojca w więzieniu miałam okazję spojrzeć przez okno, a było lato - widziałam kwiaty, liście zielone na krzewach i przypomniały mi się słowa poety: A jeśli komu droga otwarta do nieba, to tym co służą Ojczyźnie. Najgorzej, że ja jeszcze nie chciałam do nieba".
Po rocznym śledztwie skazano Janinę i Marię na rozprawie w Gdańsku (15 VIII 1944 r.) na karę śmierci przez ścięcie. Janina płacząc, w duchu mówiła w kółko ,,O Jezu musisz nas uratować, bo możesz".
W dniu 14 X 1944 r. Janina z siostrą Marią uzyskały ułaskawienie z zamianą na osiem lat zaostrzonego obozu karnego (duże starania o zmianę wyroku czynił ich ojciec). W listopadzie 1944 r. zostały przewiezione do Fordonu. Podczas ewakuacji przed zbliżającym się frontem udało im się uciec z transportu. Powróciła do Gdańska z siostrami 8 IV 1945 r., ale niestety bez matki.
Od jesieni 1945 r. do 1947 r. była członkiem Zarządu Związku Byłych Więźniów Politycznych w Gdańsku, zajmując się udzielaniem pomocy powracającym z obozów i osieroconym po tych, którzy nie wrócili. W 1947 r. wyszła za mąż za Antoniego Walentynowicza, któremu udało się zbiec z łagru (z ZSRR). Wychowała córkę i dwóch synów.
Janina Walentynowicz - ,,Pani Janka" - jak mówiliśmy o niej - od wielu lat współpracowała z Fundacją ,,Archiwum Pomorskie AK" w Toruniu. Prowadziła w Gdańsku Filię toruńskiego Archiwum. Nie szczędziła swego czasu i sił by upamiętnić dzieje pomorskiej konspiracji. Dzięki jej ofiarnej pracy nasze Archiwum wzbogaciło swe zbiory o wiele cennych materiałów, a także poszerzyło grono swych współpracowników. Sama pozostawała w cieniu. Była człowiekiem dobrego serca, prawego serca. Była dla nas oparciem.
Pragniemy dziś Tobie Janko wypowiedzieć za to słowa ogromnego podziękowania i zaświadczyć o tym wobec wszystkich.
Anna Rojewska
 
 
 

Dnia 21 sierpnia br. zmarła w Toruniu Halina Butkiewicz. Urodzona 4 marca 1923 r. w Inowrocławiu. W 1942 r. zaprzysiężona do AK, od 1943 r. działała w ramach WSK. Zajmowała się legalizacją i kolportażem prasy konspiracyjnej. Pochowana w Toruniu na cmentarzu parafialnym św. Józefa.

W dniu 14 września zmarł w Zasadach pow. Rypin Władysław Prelewski. Urodzony 26.lutego 1917 r. w m. Zasady Nowe pow. Rypin; do służby w AK został zaprzysiężony pod ps. ,,Wicher" w styczniu 1944 r. Aresztowany przez UB w marcu 1948 r. więziony był do marca 1953 r.

Dnia 11 listopada zmarł w Brodnicy Zygmunt Domke. Urodzony 14 lutego 1908 r. w Bydgoszczy, od 1940 r. pod ps. ,,Szczapa" pełnił służbę konspiracyjną w ZWZ-AK Obwód Brodnica. Pełnił funkcję zcy szefa łączności i wywiadu Insp. i Obw. Brodnica Franciszka Jarzembowskiego ps. ,,Bluszcz". Zajmował się również samopomocą, sabotażem gospodarczym i nasłuchem radiowym.
Hanna Maciejewska-Marcinkowska

powrót do spisu treści biuletynu
 
 
 

PODZIĘKOWANIA

Podziękowania za dary książkowe z okres od 23 II do 26 X 1999 r.

Serdecznie dziękujemy za przekazanie do zbiorów bibliotecznych Fundacji książek i opracowań pp.: B. Błasińskiej, A. Bobińskiej, B. Dokurno, H. Downarowicz, A. Dziewulskiej-Łosiowej, M. Grzędzielskiej, T. Jaszowskiemu, W. Jędrzejewskiej, H. Koziołowej, Z. Krajnikowi, K. Krauze, I. Kuczyńskiej, U. Raczkowskiej-Cieślik, A. Rutkiewicz-Rosnowskiej, Rozmarynowskiej, Sawickiemu (z Londynu), B. Sokołowskiej, W. Sęktosowi, M. Szczecińskiej, H. Szwarc, G. Tylkowskiemu, K. Wyczańskiej, A. Zakrzewskiej, E. Zawackiej.
Dziękujemy również Zarządowi Głównemu Związku Sybiraków oraz Urzędowi Do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.
 

Podziękowania za dary pieniężne
złożone w okresie 1.03.99-31.10.99 r.
Dary dewizowe
Anonimowo 100 GBP, 100 USD
Eibich A. 40 USD
Huczyński J. 1000 GBP
Jagielska-Nowak I. 110 GBP
Kubicki W. 20 USD
Nosek B. 10 GBP
Rybak K. 100 GBP, 100 USD
Zawacki L. 200 USD

Dary złotówkowe
Banaś T. 50 Dzięgielewska 30
Bielerzewska A. 100 Galica W. 50
Borowski T. 56 Głuszek Z. 60
Cichociemni 110 Godlewicz St. 250
Cybulska-Swarcewicz 100 Gorzycka T. 30
Dekarczyk R. 50 Gość Anonimowo 20
Domanowska Z. 300 Gość Anonimowo  97
Dzierzywo H. 100 Grabińska H. 50

Grzędzielska M. 100 Piekarski H. 50
Jabłońska A. 100 Pracownicy Fundacji 120
Jackowski J. 100 Sadowski J. 125
Jagielska-Nowak I. 62 Sczaniecka A. 20
Kaszubowski F. 100 Serafińscy 100
Keller J. 100 Smulewska 30
Kentzer D. 50 Sobocińska M. 589
Kobernicka H. 70 Szczepańscy 314
Kowalska J. 147 Szewczykowa H. 100
Kujawski J. 50 Targińska B. 70
Lewenda K. 50 Tremblin M. 100
Likowscy G. J. 200 Uczestn. Urocz. Urodzinowych 93
Lipska-Koziołowa 100 Wejchman B. 50
Majewska M. 50 Węgorek M. 50
Makowska I. 200 Wrembel H. 100
Miszkowska 100 Wyrowiński O. 600
Nawrocka J. 100 EZ 1000

powrót do spisu treści biuletynu
 
 
 

INFORMACJA O WYDAWNICTWACH WŁASNYCH

Wydawnictwa Fundacji ukazują się w ramach
,,Biblioteki Fundacji Archiwum Pomorskie Armii Krajowej"
Dotychczas ukazały się tomy:
T. I - Walka podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945. Materiały I sesji naukowej w Toruniu 27-28 IX 1989 r., pod red. Jana Szilinga, Toruń 1990, s. 438. (Wyczerpane).
T. II - Okręg Pomorze Armii Krajowej w dokumentach 1939-1945, wyd. B. Chrzanowski, A. Gąsiorowski, J. Sziling, Toruń 1991, s. 175, cena 4,-
T. III - Z a w a c k a  E., Szkice z dziejów Wojskowej Służby Kobiet, Toruń 1992, s. 413, cena 10,-
T. IV - Armia Krajowa na Pomorzu. Materiały II sesji naukowej w Toruniu 14-15 XI 1992 r., pod red. E. Zawackiej i M. Wojciechowskiego, Toruń 1993, s. 348, cena 9,-
T. V - Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939-1945, cz. 1., pod. red. E. Zawackiej i H. Maciejewskiej-Marcinkowskiej, Toruń 1994, s. 265, cena 5,-
T. VI - Pomorskie Organizacje Konspiracyjne (poza AK) 1939-1945. Materiały III sesji naukowej w Toruniu 6-7 XI 1993, pod red. S. Salmonowicza i J. Szilinga, Toruń 1994, s. 324, cena 10,-
T. VII - Tomalak I., Drugi brzeg. Wiersze wojenne i więzienne, Toruń 1994
T. VIII - Powojenne losy konspiracji na Pomorzu. Materiały IV sesji naukowej w Toruniu 19 XI 1994 r., pod red. E. Zawackiej i R. Kozłowskiego, Toruń 1995
T. IX - Organizacje paramilitarne i pokrewne na Pomorzu w przededniu II wojny światowej. Materiały V sesji naukowej w Toruniu 18 XI 1995 r., Toruń 1996
T. X - Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939-1945, cz. 2, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1996
T. XI - Okręg Pomorze Armii Krajowej, cz. 1., Jaszowski T., Podokręg Południowo-Wschodni, Toruń 1996
T. XII - Szlak partyzancki Armii Krajowej w Borach Tucholskich. Przewodnik, Toruń 1995
T. XIII - Chrzanowski  B., Związek Jaszczurczy i Narodowe Siły Zbrojne na Pomorzu 1939-1947, Toruń
T. XIV - Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 1. Przebieg Sesji i Zjazdu Kombatantek. Materiały VI sesji popularnonaukowej w Toruniu 16-17 XI 1996, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1997
T. XV - Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej, cz. 3, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1997
T. XVI - Gąsiorowski  A., Polska Armia Powstania. Największe tajemnice pomorskiej konspiracji, Toruń 1997
T. XVII - Chrzanowski  B., Miecz i Pług, Toruń 1997
T. XVIII - Słownik Biograficzny Konspiracji Pomorskiej 1939-1945, cz. 4, pod red. A. Zakrzewskiej, E. Zawackiej
T. XIX - Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 2, Materiały VI sesji popularnonaukowej w Toruniu 16-17 XI 1996, pod red. E. Zawackiej, Toruń 1998
T. XX - Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu 1939-45. Dyskusja nad konspektem monografii. Materiały VII Sesji-narady w Toruniu w dniu 15 listopada 1997 r., pod red. H. Maciejewskiej-Marcinkowskiej, J. Szilinga, Toruń 1997
T. XXI - Gąsiorowski  A., Pomorska Chorągiew Szarych Szeregów, Toruń 1998
T. XXIII - Górski  G., Polskie Państwo Podziemne, Toruń 1998
T. XXIV - Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 8, Z dziejów PWK i WSK (materiały), pod red. E. Zawackiej, Toruń 1999
T. XXVI - Z dziejów Wydziału Łączności Zagranicznej Komendy Głównej ZWZ-AK ,,Zagroda", pod red. K. Minczykowskiej, J. Szilinga, Toruń 1999
T. XXVII - Polskie Państwo Podziemne na Pomorzu 1939 - 1945, pod red. G. Górskiego, Toruń 1999
W przygotowaniu:
T. XXII - Służba Polek na frontach II wojny światowej, cz. 3, Materiały VI sesji popularnonaukowej w Toruniu 16-17 XI 1996, pod red. E. Zawackiej
T. XXV  Służba wojenna Polek na frontach II wojny światowej. Bibliografia PSK i WSK 1939-1997

Wymienione pozycje można otrzymać za zwrotem kosztów ich druku w Biurze Fundacji, 87-100 Toruń, ul. Wielkie Garbary 2 (także za zaliczeniem pocztowym).
W Fundacji jest również do nabycia książka: E. Zawackiej, Czekając na rozkaz, Wyd. KUL, Lublin 1992, cena 12,-.
 

powrót do spisu treści biuletynu
 
 
 

WYDAWCA:

FUNDACJA ,,ARCHIWUM POMORSKIE ARMII KRAJOWEJ"
ul. Wielkie Garbary 2, 87-100 Toruń, tel. (0-56) 65-22-186
KOMITET REDAKCYJNY:
Hanna Maciejewska-Marcinkowska, Dorota Zawacka-Wakarecy

PRZYJMOWANIE INTERESANTÓW ARCHIWUM FUNDACJI:
tylko we wtorki i piątki od godz. 8⁰⁰ do 14⁰⁰
dyżury Zarządu w poniedziałki od 12⁰⁰ do 13³⁰
KONTO BANKOWE:
Wielkopolski Bank Kredytowy, Oddział Toruń
NR KONTA: 10901506-4675-128-00-0

Numery biuletynu wydane w roku 1999
są dotowane przez Urząd Miejski w Toruniu

powrót do spisu treści biuletynu  |  powrót do głównego spisu treści  |  powrót do str.głównej
biuletyn 38